آیا اوپک در بازار جهانی انرژی جایگاهی خواهد داشت

 

نفت به عنوان یک کالای راهبردی در زندگی بشری، توجه تمام جهانیان را به خود جلب کرده و به عنوان یک حامل انرژی پایان‏پذیر، سهم قابل‏توجهی از سبد انرژی مصرفی جهان را به خود اختصاص داده است.

امنیت عرضه نفت برای مصرف‌کنندگان نفت و امنیت تقاضای آن برای صادرکنندگان، به منزله دو روی یک سکه تلقی می‌شود.

اگرچه سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) طی بیش از۵۰سال عمر خود شاهد فراز و نشیب‏های بسیار بوده، باید اذعان کرد که در میان سازمان‌های مرکب از کشورهای جهان سوم، به موفقیت‏های بی‏سابقه‏یی نیز دست یافته است. با این حال، عوامل عمده‏یی از جمله اختلافات سیاسی درونی میان اعضا و اقدامات سازمان‌ها و گروه‌های اقتصادی کشورهای صنعتی برای از بین بردن انسجام این سازمان و پیشبرد منافع بلندمدت خود، موجب شده به ویژه پس از سقوط قیمت‏های نفت در سال۱۹۸۶، عملا سازمان اوپک جایگاه خود را در بازار بین‌المللی انرژی از دست بدهد و سیاست‌های ابتکاری و فعال آن به سیاست‌ها و اقدامات انفعالی تبدیل شود.

به ‏رغم تلاش‏ها و تکاپوی مصرف‏کنندگان جهان جهت به‌کارگیری منابع انرژی جایگزین، نفت هنوز نقش غیرقابل انکاری در سبد انرژی مصرفی جهان در اختیار دارد. با علم به اهمیت و جایگاه این ماده، اوپک نقش مهمی در اقتصاد جهانی دارد. درک این موضوع، موقعی برای اعضای این سازمان بازده مطلوب خواهد داشت که با کنترل بر این ماده و مدیریت صحیح آن، به درآمدهای نفتی مطلوب، مطمئن و ثابت نائل آیند. این هدف هنگامی موثر خواهد بود که اعضای سازمان به انسجام درونی رسیده و با برقراری تعاملات مثبت به سمت تفاهم و اعتماد متقابل برسند و با ایجاد روابط اقتصادی متقابل و تسریع این روابط به مولفه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به ثبات بیشتری نائل آیند.

از دهه ۱۹۷۰ به بعد اوپک لنگر ثبات‏بخش بازار بوده ‏است. به‌طور کلی می‌توان گفت توسعه ذخایر نفتی وابسته به قیمت نفت است و به لحاظ ساختاری بازار نفت دچار عدم تعادل و کمبود است. عوامل مختلفی باعث عدم ‏تعادل در بازار می‌شود مانند جمع‏شدن ذخایر در یک منطقه از جهان که مصرف کمی دارند و قرار گرفتن بازار مصرف در نقاط دیگر و همین مساله عدم‏تعادل در توزیع ذخایر، بازار نفت را مستعد مداخلات سیاسی می‌کند. بنابراین بازار نفت یک بازار طبیعی نیست و همیشه نوسان قیمت دارد، به این دلیل که نفت یک کالای معمولی نیست. در بازار کالاهای معمولی تقاضا و قیمت یکدیگر را کنترل می‌کنند ولی در بازار نفت با افزایش قیمت، تقاضا نیز افزایش می‌یابد.

به لحاظ تاریخی در دوره‌هایی که نگرانی‏هایی درباره عرضه نفت به وجود آمده، قیمت نفت افزایش می‏یابد و عرضه‏کنندگان نیز موقعیت بهتری پیدا می‌کنند. از دهه ۱۹۷۰به بعد، اوپک نقش لنگر ثبات‏بخش بازار نفت را ایفا کرده و زمانی که قیمت‏ها کاهش یافته، تولید را کم کرده است. در کشورهای عضو اوپک ذخایر ارزان وجود دارد که راحت‏تر نیز توسعه می‏یابد اما در کشورهای غیر اوپک تولید پرهزینه است به همین دلیل نمی‌توانند تولید را کم کنند و مانند اوپک در بالا و پایین کردن تولید انعطاف ندارند.

درست است که به‌طور کلی تقاضا برای نفت در سبد انرژی کم می‌شود، ولی تقاضا همچنان رو به افزایش است و در این زمان از اوپکی‏ها بیشترین انتظار پاسخگویی به تقاضای در حال افزایش وجود دارد، زیرا غیراوپکی‏ها در نقطه اوج تولید به سر می‏برند. بنابراین سهم اوپک در بازار رو به افزایش است.

روندهای بازار نفت حاکی از آن است که تقاضای نفت اوپک افزایش می‏یابد و زمانی که تقاضا افزایش می‏یابد، غیراوپکی عمده‏یی وجود ندارد که توانایی افزایش تولید را داشته باشد. با توجه به نظریه اوج تولید می‌توان گفت که تاکنون تولید نفت در بازار جهانی نفت، از منابع متعارف نفت بوده و به دلیل محدود بودن منابع نفت متعارف، قیمت‌ها رو به افزایش می‏رود.

روند رو به افزایش قیمت نفت باعث می‌شود اوپک به نیروی موثرتری در بازار تبدیل شود و به لحاظ تاریخی افزایش قیمت نفت باعث تقویت جایگاه اوپک در بازار می‌شود. افزایش قیمت نفت باعث ظهور موجی از مداخله بیشتر دولت و همچنین دولتی شدن ساختار بازار نفت می‌شود، به عنوان مثال الجزایر از دهه ۹۰ تا اواخر دهه اخیر در قراردادهای خود با کشورهای غربی بازنگری کرده و سهم شرکت‏های چندملیتی را کاهش داده است. اوپک نماد تولیدکنندگان دولتی در بازار است و در مقابل آژانس بین‌المللی انرژی نماینده رویکرد بازار مصرف نفت است. بنابراین بستر‌ها به سمت افزایش مداخلات دولت پیش می‏رود و باعث می‌شود مدل اوپک خودش را بیشتر به بازار تحمیل کند و این مساله تحول ساختاری در بازار جهانی نفت را به دنبال دارد. دوره‌هایی که چشم‏انداز مناسبی از افزایش تولید نفت در آینده وجود ندارد، رقابت‏ها بر سر اعمال سلطه بر ذخایر نفت بیشتر می‌شود. طرفداران نظریه اوج تولید معتقدند حمله امریکا به عراق در سال۲۰۰۳ به خاطر نفت و دسترسی به منابع انرژی بوده است. بنابراین می‌توان گفت نگاه ژئوپولتیکی به نفت تقویت شده است.

در ۱۰ سال اخیر سهم شرکت‏های ملی در بازار جهانی نفت افزایش یافته زیرا بیشترین ذخایر و سهم بزرگی در تولید دارند و دولت‌ها در قالب شرکت‏های ملی، اعمال کنترل می‌کنند و امروزه معتقدند که دولت‌ها مالک ذخایر هستند و دولت تصمیم‌گیرنده است. در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی امریکا در عرصه انرژی نیازی به جلب همکاری اعضای اوپک نداشته است و با تکیه بر شرکت‏های چندملیتی بر نفت تسلط داشته است. اما در دهه ۷۰ اوپک به هژمونی امریکا ضربه زده و به دنبال تضعیف دلار، امریکا ناچار شده بازیگران اوپک را به رسمیت بشناسد. بنابراین امروزه هژمونی امریکا مانند دهه قبل از۷۰ نیست و امریکا مجبور است در این زمینه با اوپک چانه‌زنی و توافق کند. در دهه قبل از ۷۰ هژمونی امریکا منفرد بوده ولی الان به ناچار باید با دیگر بازیگران در جهت کنترل بازار تعامل کند.