از خاطرات علینقی عالیخانی

علینقی عالیخانی تحصیلات خود را در دانشگاه تهران دررشته علوم سیاسی به پایان رساند. در فوریه ۱۹۵۰ برای ادامه تحصیل رهسپار فرانسه شد و در دانشگاه پاریس، نخست در رشته حقوق بین الملل عمومی به اخذ دیپلم مطالعات عالی و سپس در رشته اقتصاد به اخذ دکترای دولتی اقتصاد نائل شد.

در ۱۳۳۶(۱۹۵۷) به ایران بازگشت و مدتی در نخست وزیری و سپس شرکت ملی نفت ایران به کار مشغول بود و به موازات آن مشاور اتاق بازرگانی تهران شد. در بهمن ۱۳۴۱ (۱۹۶۳) وزیر اقتصاد شد و تا مرداد ۱۳۴۸ (۱۹۶۹) در این سمت خدمت کرد. از ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ رییس دانشگاه تهران بود. ازآن پس از کارهای دولتی کناره گرفت و در بخش خصوصی به فعالیت پرداخت. پس از انقلاب ایران، به عنوان مشاور اقتصادی برای سازمان های مختلف بین المللی و شرکت های خصوصی کار می کند. در اولین بخش از خاطرات که از کتابی با عنوان «خاطرات دکتر علینقی عالیخانی» توسط نشر آبی منتشر شده راهکارهای پیشنهاد شده برای کارخانه های بدهکار را می خوانیم.
یکی از گرفتاری های اساسی ما در آن مرحله کارخانه هایی بود که از بابت وامی که از محل ارزیابی پشتوانه اسکناس گرفته بودند تعطیل شده بودند، چون بدهی به دولت داشتند و بدهی شان را نمی توانستند پس بدهند. گاهی به خاطر ضعف مدیریت بود که نمی توانستند پس بدهند، گاهی به خاطر آن بود که به آن کارخانه بی جهت وام داده بودند. به عنوان نمونه یک وقتی در تبریز بودم، استاندار گفت آقا بیایید یک کارخانه نساجی را ببینید که از کار افتاده. من رفتم کارخانه را دیدم. یک مقدار ماشین آلات نساجی، که این ماشین آلات را در سال ۱۳۰۵ یا ۱۳۰۶ دست دوم از هندوستان خریده بودند، آورده بودند به تبریز. آن وقت این ماشین ها به یک صورتی مدتی کار کرده، حالاشده سال ۱۳۴۴. حالااستاندار می گوید این ماشین آلات ۴۰ ساله دست دوم، که از هندوستان آمده بود و اصلش انگلیسی بود، چرا کار نمی کنند. گفتم این گونه ماشین آلات فرسوده نباید هم کار بکند. وقتی که آمدیم بیرون، در باغ آن کارخانه، استاندار به من گفت ما چه بکنیم؟ گفتم شما در این محوطه اگر سیب پاییزه بکارید بهتر است تا به خیال تولید کالابا این ماشین آلات فرسوده بیفتید. شما یک روزی به درست یا غلط ماشین آلاتی را خریده اید. ولی امروز از حیزانتفاع افتاده و سودی از آن نمی رسد. اما مردم را که نمی شود بابت آن جریمه کرد. بنابراین آن حمایتی که می کردیم همراه با این بود که برخی واحدهای به ظاهر صنعتی را نیز باید تعطیل بکنیم، چون دیگر نمی توانستند کار بکنند.
همچنین در اصفهان کارخانه هایی داشتیم. رسم صاحبان صنایع نساجی اصفهان این بود که از دولت کمک بخواهند، بدون اینکه توجه بکنند که خودشان هم باید همتی به خرج بدهند. خوب، ما سختگیری می کردیم. یعنی پولشان را که نمی توانستند بدهند، بانک ملی می رفت سهمشان را می گرفت، یا آنها را زیر فشار می گذاشت که کارشان را بهتر بکنند. به ویژه مساله مدیریت خیلی مهم بود. من یک مورد از مواردی را که برایمان پیش آمد توضیح می دهم. کارخانه ای بود در منطقه تهران که ماشین آلات نو داشت. این کارخانه با این ماشین آلات نو و با وام سنگینی که از محل ارزیابی پشتوانه اسکناس به بانک ملی داشت به حال ورشکستگی افتاده بود.
در این مورد ما توافق کردیم که این کارخانه را که اگر اشتباه نکنم اسمش اطلس بافت بود، سازمان مدیریت صنعتی و مهندس نیازمند اداره بکنند و قرارداد ببندند که در عرض دو یا سه سال کارخانه را تبدیل بکنند به یک کارخانه سودده، مهندس نیازمند، که جزو دانش های فنی گوناگونی که دارد یکی هم نساجی است، واقعا در این زمینه خیلی خوب وارد است، یک جوان بسیار لایقی از همکاران ما را در آنجا گذاشت. پس از مدتی کارخانه دیگر زیان ده نبود. چندی بعد سود هم داد. یک روز هم با تشریفات رسمی تمام خانواده ای که این کارخانه را درست کرده بودند، مرد، زن، دختر، پسر، همه شان آمدند در وزارت اقتصاد در دفتر من، خیلی رسمی سند امضا کردند و ما کارخانه را منتقل کردیم به آنها. کارخانه تبدیل شد به یکی از کارخانه های پیشرو کشور. صرفا به خاطر اینکه کسانی که مدیریت درست داشتند، کفایت داشتند برای کاری که می خواستند انجام بدهند، رفتند و کارخانه را به راه انداختند.
بعد آن خانواده توانست این کار را ادامه بدهد؟
– بله، فقط به خاطر اینکه با سیستم صحیح شروع شده بود. کار را با سیستم صحیح شروع کردن خیلی مهم است. بانک ملی ایران، روز اول پایه اش را درست گذاشتند و دیگران ادامه دادند. حالاآن کسانی که پایه اش را درست گذاشتند، مشاوران آلمانی بودند و هرچند خود آلمانی ها آلودگی مالی پیدا کردند و کارشان به دادگستری کشید، ولی فقط اینها هم نیست، پایه درست گذاشته شده بود عین همین وضع را شما در صنایع دیگر می بینید. صنعت نفت در ایران چرا صنعت محکمی شده؟ برای اینکه پایه اش درست بوده. یا وقتی که ابتهاج می گفت که من باید جان مولم را بیاورم، می خواست پایه را درست بگذارد. حالاپایه درست را ممکن است لازم باشد فرنگی بیاید بگذارد؛ هم ممکن است ایرانی بیاید بگذارد. در این مورد، ایرانی هم می توانست انجام بدهد. دلیل نداشت که کسی را از خارج بیاورید این کار را انجام بدهد. ولی، خوب خود مهندس نیازمند این کار نساجی را از فرنگی یاد گرفته بود. به هر حال شما از یک جایی، از یک نفر دیگر، باید یاد بگیرید. بعد البته ما این کار را تکرار کردیم. چندی بعد یک کارخانه فلز کاری بود متعلق به برادر یکی از شخصیت های بالای کشور.
این شخص هم در کار خودش وامانده بود. تقاضای کمک و پشتیبانی داشت. ما گفتیم هیچ کمکی به شما نمی توانیم بکنیم. ولی حاضریم بیاییم به جای شما کارخانه را اداره بکنیم. محمدرضا پهلوی هم خیلی علاقه مند بود به برادر این شخص و بنابراین مایل بود به او به نحوی کمک شود. ولی ما گفتیم تنها کمکی که می توانیم بکنیم، با آن تجربه ای که در اطلس بافت پیدا کرده بودیم، این است که ایشان از مدیریت کارخانه بروند کنار. ما برایشان کارخانه را اداره می کنیم. باز هم این را محول کردیم به سازمان مدیریت صنعتی و پس از چندی کارخانه فوق العاده سودده شد و این شخص هم توانست تمام وام های خودش را پس بدهد و از گرفتاری هایش بیرون بیاید، بدون اینکه احتیاج به هیچ کمک و حمایت غیرعادی داشته باشد و از آن پس در همه کارهای خودش موفق شد. امروز هم، تا آنجایی که من خبر دارم، در خارج از کشور مقدار هنگفتی از ثروتی را که به دست آورده برای کمک به ایرانی های بینوا خرج می کند. پس، از هر نظر کار خوبی بود.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۶۳۹ به تاریخ ۲۴/۲/۹۱، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)