از هندسه جوشقان تا شهر قالی ایران

 

 

ازجمله طرح‌های بکار رفته در قالی‌های ایرانی، طرح هندسی است. در این طرح که از انواع اشکال هندسی استفاده می‌شود خطوط، زاویه‌دارند و به‌صورت دورانی و قوسی حرکت نمی‌کنند.

طرح هندسی ذهنی است و از روی نقشه بافته نمی‌شود.

اهم زیرگروه‌های این طرح عبارت است از: قابی، ترنجدار، محرمات، لچک ترنج (شاخه شکسته)، کف ساده، خطایی، ستاره (موزاییک)، خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

در طرح جوشقان که از نقش‌های اصیل و سنتی و کمتر دست‌خورده و تغییریافته است، ترنجی لوزی شکل و دندانه‌دار در میان فرش قرارگرفته که گاهی ترنج در وسط و در مواردی لچک‌ها در گوشه‌های آن حذف می‌شوند.

مهم این است که طرح جوشقان حدود دو قرن است با دوازده رنگ و حتی در بسیاری از کارگاه‌های کاشان و تبریز بافته می‌شود و در فرمان برخی پادشاهان در ادوار مختلف مبنی بر تهیه تحفه ایرانی برای پادشاهان سایر کشورها از قالی دوازده ذرعی کوشکانی (جوشقانی) نام‌برده شده است.

ننه‌جون من هیچ‌گاه از موزه‌های شاه‌عباس دوم در قم یا موزه مشهد و موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و موزه گلستان در تهران و موزه لوگانو در سوئیس و موزه نیویورک بازدید نکرده بود و سواد خواندن کتاب‌هایی همچون قالی ایران از سیسل ادواردز و تاریخ صنایع ایران از ویلسن و کریستی و قالی ایرانی از آرمن هانگلدین و راهنمای صنایع اسلامی از دیماند و بسیاری دیگر از کتاب‌هایی که نویسندگان ایرانی درزمینهٔ قالی بافته‌اند را نداشت اما وقتی‌که در کارگاه قالی‌بافی او در دوران نوجوانی‌ام سروکار ما بارنگ و پود و «دفتین» و دار قالی بود، آن‌چنان برای من از قالی جوشقان می‌گفت که من تعجب می‌کردم.

از طرفی دیگر گویا همه حرف‌های ننه‌جون درباره قالی جوشقان در ضمیر ناخودآگاه من بود. گویی چون نغمه لالایی هر مادری که بر گوش کودکان می‌خوانند، حس و حال قالی‌بافان جوشقانی در وجودم موج می‌زد.

البته بعدها در کتابی که شهردار جوشقان به من هدیه کرده بود، خواندم و دیدم که: «قدر زر، زرگر(ی) شناسد؛ قدر گوهر، گوهری»

ننه‌جون روزی هزار بار قربان صدقه‌ام می‌رفت و از عشق من به کار و هنر قالی‌بافی لذت می‌برد و می‌گفت حدود چهل سال پیش هنوز طفل قنداقه ای بودی که به خاطر آنکه کار پدرت در جوشقان افتاده بود، تو و پدر و مادر و برادرت برای چند سال رفتید جوشقان قالی و آنجا زندگی کردید.

من از آن روزگار هیچ به ذهنم نیست اما بعدها شنیدم که پدر به خاطر شغلش در روزگاری که آبادی‌های ما در کوران مبارزات سیاسی بود، او که کارمند بود، هم در مخابرات جوشقان قالی مشغول خدمت بود و هم بنا به فعالیت‌های مبارزاتی‌اش ازآنجا صدای بیداری را مخابره می‌کرد.

ننه‌جون همواره از سخاوت و گرم‌خویی مردمان جوشقان می‌گفت و روزی نبود که از هنر دستان کبری خانم و حاج ابیض و بچه هاش ذکر خیر نکند.

مردمانی با اصالت که در زادبوم کوچک خود آن‌چنان از ذهن خود طرحی درانداخته‌اند و نقشی بر فرش زده‌اند که شهره جهان شده‌اند.

چند سالی است هنر مردمان آبادی دوران کودکی‌ام در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اما هنوز حق مطالبی که ننه‌جونم از قالی جوشقان قالی می‌گفت ادانشده، کودک احساسم بیدار شده است با خودم می‌گویم حالا ننه‌جون من سواد خواندن کتاب‌های که گفتم را ندارد اما دیگران که دارند چرا نام جوشقان که تاروپودش با قالی گره‌خورده است را در ادوار مختلف این‌قدر دستخوش تغییرات و تحولاتی که درشان جوشقان نیست قرار داده‌اند. چرا نام جوشقان که در موزه‌های مختلف جهان، قالی ایرانی را بر عرشه هنر نقش زده است در روزشمار هنری و صنعتی ایران نیست. چرا شهری که مقلد طرح جوشقان است، شهر فرش شناخته می‌شود اما از زادبوم فرش اصیل ایرانی، نامی در میان نیست. چرا که در شناسه هیچ شهری در ایران جز«جوشقان قالی» نام قالی که پیشه و هنرمردمانش است همراه نام شهر نیست مثلا نیامده تبریز قالی! یا کاشان قالی یا کرمان قالی …

هنر فرش‌بافی از صنایع دستی اصیل ایران است و امروز، بیستم خرداد، در تقویم به‌روز صنایع‌دستی عنوان گرفته است. هرچند صدای «دفتین» کارگاه قالی‌بافی ننه‌جون من باوجود کهولت سن و سال‌خوردگی‌اش مثل خیلی از چراغ‌های عمر آدم‌هایی چون کبری خانم و حاج ابیض جوشقانی به خاموشی گراییده است، اما «دفتین» من، به‌نوبه خودش می‌کوشد تا همواره یادآور هنر هزاران ننه‌جون‌هایی باشد که با هزار زحمت و ناداری، چراغ هنر را روشن و تنور کاروکاسبی را گرم نگه داشتند. هزاران فرش بافته‌های امثال ننه‌جون من زینت‌بخش موزه‌های مختلف دنیاست، نگذاریم یاد ننه‌جون‌ها گم بشه و خاک قبر کبری خانم‌ها و حاج ابیض های جوشقان بی‌نشان.

بوی گل‌های گلستان‌های خردادی جوشقان قالی در قاب و قالب طرح و نقش هندسی جوشقان هم فرح‌بخش وزندگی آفرین است و «دفتین» را بر سر ذوق آورده است، کاش صدای دفتین من که گهواره کودکی‌ام تنه به تنه‌دارهای قالی جوشقان قالی زده بود و لالایی نقشه‌خوانی کبری خانم به گوشم رفته، به گوش کلیددار شهر جوشقان قالی برسد و تلاش قابل‌تقدیر او را در ثبت نقش جوشقان بر لوح فهرست جهانی هنر قالی‌بافان، مهندسی کند و از این رهگذر نام جوشقان قالی را نقش‌بند روز بیستم خرداد در روزشمار ملی ایرانیان سازد.

البته هندسه ذهنی کسانی که طرح هندسی جوشقان را ذهنی می‌بافند درمطالبه از شهردار جوشقان قالی و دیگر کسان مسئول، باید چنان هوشمندانه و مطالبه گرانه باشد که بزرگی آرزوی کودک احساس این شهروند مهمان شهرشان را چونان نقش قالی، آن‌چنان نقش‌بند ذهن خود سازند تا برآورده گردد. الهی آمین به‌حق دعای روز سوم ماه مبارک رمضان: