اقتصادهای کوچک نیز می توانند موفق باشند

نویسنده: جفری فرانکل
مترجم: پیمان شمسیان
برگرفته از: فارن پالیسی

اگر به دنبال اقتصادی موفق و بی مانند می گردید، به سختی می توانید موردی بهتر از اقتصاد جزیره موریس را پیدا کنید.

خب، بهتر است در همین ابتدا اعتراف کوچکی بکنید: اگر تا به حال در مورد جزیره موریس چیزی شنیده باشید، احتمالابه این خاطر است که این جزیره سال ها پیش محل زندگی پرنده «دودو» بوده است. اما برای توجه به این جزیره کوچک که در اقیانوس هند و در ۶۰۰ مایلی ماداگاسکار واقع شده است، دلایل بهتری وجود دارد.
در سال ۲۰۱۱، دولت جزیره موریس (دوباره) به عنوان بهترین دولت در میان کشورهای آفریقایی در شاخص ابراهیم (شاخصی برای سنجش وضعیت کشورهای آفریقایی) انتخاب شد. همچنین اقتصاد این جزیره در منطقه نیز جزو بهترین ها است. این عنوان بر اساس قدرت خرید و درآمد سرانه در این کشور که بالغ بر ۱۵۰۰۰ دلار است (بالاتر از ترکیه و برزیل) به دست آمده است.
جزیره موریس چگونه توانسته است موفقیتی را کسب نماید که بسیاری از کشورهای دیگر منطقه در کسب آن ناتوانند؟ بر اساس تحقیقاتی که من انجام داده ام، نمی توان دلیل موفقیت اقتصادی یک کشور را تنها به یک عامل منحصر نمود، بلکه عوامل زیادی در موفقیت و توسعه یک اقتصاد نقش دارند.
کمتر کسی پیش بینی می کرد که اقتصاد جزیره موریس پس از استقلال این کشور از سلطه بریتانیا در سال ۱۹۶۸، این چنین شکوفا شود و رشد پیدا کند. برعکس، خیلی ها همچون اقتصاددان معروف انگلیسی، جیمز میده (که احتمال می رود جایزه نوبل اقتصاد را نیز از آن خود کند) اعتقاد داشتند که «آینده توسعه صلح طلبانه چندان روشن نیست» و این امر به دلیل جمعیت بالا، وابستگی بسیار به کشت نیشکر و تضادهای نژادی و قومیتی این جزیره است. او این موارد را نیز اضافه کرد که این جزیره بسیار دور از بازار جهانی است و در نتیجه صادرات این کشور با مشکل مواجه خواهد بود و همچنین به دلیل مسافت زیاد توریست های اروپایی نیز برای گردش به این جزیره نخواهند آمد.
دلیل موفقیت اقتصاد موریس هر چه باشد (که در ادامه به آن خواهیم پرداخت)، اقتصاد کنونی آن با سرعتی متعادل و یکنواخت به اینجا رسیده است و ثروت نیز به خوبی در این کشور توزیع شده است. بین سال های ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۰، GDP این کشور به طور یکنواخت با میانگین نرخ سالانه ۴/۵ درصد رشد کرده است. این عدد را می توانید با نرخ میانگین رشد GDP آفریقا که ۱ درصد است مقایسه کنید.
اکنون کشورهای کوچک و نفت خیز آفریقایی مانند گینه استوایی، سریع تر رشد می کنند و درآمد سرانه بالاتری دارند. اما گینه استوایی حکومتی فاسد و دزدسالار دارد که در آن تنها انسان های یونیفورم پوش که عینک های آفتابی شیک بر چشم دارند از سطح بالای زندگی بهره مند هستند.
بر خلاف این کشور، موریس از نظر شاخص توسعه انسانی سازمان ملل در آفریقا (بعد از کشور سیشل) در رده دوم قرار دارد. این رده بندی بر اساس معیارهای سطح زندگی در کشور ها مانند امید به زندگی (که در موریس ۷۴ سال است) و درصد انسان هایی که به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند (که در موریس ۹۹ درصد است) صورت می گیرد.
تجارت آزاد و حکومت قانون در موریس (که در رتبه این کشور در شاخص ابراهیم و همچنین رده بندی شاخص کشورهای آفریقایی که در هاروارد تهیه شده است نیز نمایان است) همراه با رشد اقتصادی پیش می روند. اما چه چیز باعث شده است که موریس این راه درست و مناسب را انتخاب نماید؟
تاریخ موریس آنچنان درخشان آغاز نشده است. در ابتدا اشغال کنند گان اولیه این جزیره، یعنی هلندی ها، تمام درختان آبنوس این جزیره را در اوایل قرن ۱۷ از بین بردند (و در نتیجه زندگی دودو ها را نیز به خطر انداختند). فرانسوی ها که بعد از هلندی ها این جزیره را تحت سلطه خود درآوردند، برده های آفریقایی را برای تولید بیشتر نیشکر وارد این جزیره کردند. اما در زمان بریتانیایی ها (در اوایل سال ۱۸۱۴)، این جزیره تجربه خوبی از جهانی شدن را پشت سر گذاشت. برده داری ممنوع شد و کشت و تولید نیشکر توسط کارگران قراردادی انجام گرفت، حدود ۵۰۰۰۰۰ کارگر از هند وارد این جزیره شدند. طی قرن بعد، بریتانیایی ها به تدریج حقوق سیاسی را در این جزیره گسترش دادند و در همین حال تولید شکر نیز در حال افزایش بود.
در میان کشورهای تحت استعمار آفریقایی، وضعیت موریس آنچنان بد هم نبود. اما با توجه به اقتصاد موفق موریس بعد از استقلال این جزیره، می توان به دو نکته مهم اشاره نمود. اول اینکه برخلاف دیگر کشورهای آفریقایی، این کشور به سرعت بخش تولید را راه اندازی کرد (با تمرکز بر نساجی و تولید لباس). دوم اینکه موریس به خوبی ماهیت وابستگی اقتصاد جهانی را شناخت.
اقتصاد موریس به گونه ای مدیریت شد که بحران نفتی دهه ۱۹۷۰ و آسیب های آن را کنترل نماید و همچنین بازارهای از دست رفته لباس و شکر در کشورهای ثروتمند را دوباره به دست آورد.
این برنامه های اصلاحی نیازمند سیاست های بدیع و خارق العاده نبود. موریس روی رشد صادرات تمرکز نمود، فضایی دوستانه در تجارت را مهیا کرد، دیپلماسی موثری را به منظور حفظ بازارهای مهم جهانی در پیش گرفت، از بالارفتن بیش از حد ارزش پولش جلوگیری نمود و به منظور آموزش نیروی کار ماهر وقت و هزینه بسیاری صرف نمود؛ اما این اقدامات آن چنان که باید و شاید، به منزله عملی کردن توصیه های بانک جهانی و دوستان این کشور نبود. اگر سیاست های اعمالی با سیاست محلی و داخلی همراه نباشد، نتیجه درستی نخواهند داشت. در اینجاست که می توان همراهی و همراستایی دو مقوله دموکراسی و رشد اقتصادی را درک نمود.
برخلاف بسیاری از کشورهای تازه استقلال یافته آفریقایی، نظام سیاسی موریس راهی را در پیش گرفت که هم به اقشار فقیر روستایی توجه کرد و هم به اقلیت های نژادی. موریس (همانند کاستاریکا که کشور موفق دیگری در میان تعداد زیاد کشورهای عقب مانده در منطقه خودش است) به فکر تدارک یک ارتش دائمی در کشور نیفتاد. این امر موجب دور ماندن این کشور از کودتاهای نظامی و در نتیجه باعث جلوگیری از هدر رفتن پول و سرمایه شد. پول و سرمایه ای که بعد ها در راه آموزش و تولید
به مصرف رسید.
من همچنان بر این عقیده اصرار می ورزم که نظام های سیاسی خوب باعث رونق و پیشرفت کشور ها می شوند؛ اما چرا کشور موریس، برخلاف بسیاری دیگر از کشورهای تازه استقلال یافته، به نظام سیاسی با ثبات و مناسبی دست پیدا کرد؟ بهترین پاسخی که می توان به این پرسش داد به وقایع تاریخی و نوع رهبری در این جزیره ربط پیدا می کند.
بازماندگان مهاجران فرانسوی و دیگر بومیان جزیره که پدرانشان به عنوان برده به این جزیره آمده بودند (که بخش تولید شکر در موریس را نیز توسعه دادند) در ابتدا مخالف استقلال موریس بودند؛ زیرا از تسلط نژاد اکثریت هندو ها بر جزیره می ترسیدند. اما سرانجام آنها قبول کردند که قدرت سیاسی را در ازای تضمین حفظ مایملکشان در جزیره به هندو ها واگذار نمایند. آقای سیووساگور رامگولام، به عنوان اولین نخست وزیر موریس در طول دوران نخست وزیریش موفق شد هوادارانش را متقاعد کند که در ازای این توافق با اکثریت سیاسی جزیره، از تلاش برای ملی کردن کشت نیشکر و تولید شکر دست بردارند.
گوشه ای از این موفقیت ها را نیز می توان به حساب استعمارگران گذاشت – البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که توسعه و پیشرفت موریس آن چنان برای بریتانیایی ها دارای اهمیت نبود. پس از آنکه فرانسه این جزیره را در جنگ های مرسوم به جنگ های ناپلئونی از دست داد، بریتانیایی های کمی به این جزیره مهاجرت کردند. بنابراین برخلاف کشوری مانند کنیا، بریتانیایی ها علاقه کمتری برای حفاظت از این مستعمره کوچک و عقب مانده داشتند.
در نتیجه آنها در نزد گروه های مختلف نژادی جزیره وجهه ای قابل قبول داشتند. این چنین بود که بریتانیایی ها سنت دولت ائتلافی را که تا به اکنون نیز حفظ شده است، در این جزیره پایه گذاری کردند.
حتی با وجود باز شدن کانال سوئز و در نتیجه کنار رفتن موریس از راه تجاری اصلی در اقیانوس هند در سال ۱۸۶۹، این جزیره همچنان اهمیت بین المللی خود را حفظ کرده است. این کشور در زمره مراکز تجاری و بازرگانی جهان همچون سنگاپور، هنگ کنگ و دوبی قرار دارد. این وجهه بین المللی در فرآیند توسعه اقتصادی این کشور بسیار موثر واقع شده است. ارتباط با چین و هند به صورت مستقیم منجر به افزایش تولید در بخش نساجی و لباس و همچنین مرکز مالی موریس شده است.
در زمانی که دیگر نقاط جهان با بحران های ناشی از افزایش قیمت نفت، از دست رفتن اولویت تجارت در جهان و ظهور رقیبی همچون چین دست و پنجه نرم می کنند، دولت موریس سیاست هایی را وضع کرد که طبق آنها در اقتصاد کشور تنوع ایجاد شد و پیشرفت اقتصاد نیز سرعت بیشتری به خود گرفت. نکته قابل توجه این است که این سیاست ها در تمامی دولت های این کشور، حتی اگر دولت درگیر مسائل خصوصی و فرقه ای سیاسی بوده است، اجرا می شده است.
موریس از بسیاری جهات کشوری منحصر به فرد است. اما این کشور کوچک و عجیب برای تقویت رشد اقتصادی در دیگر کشورهای آفریقایی – اگر نمی دانند که چگونه از وضعیتی که دارند به اقتصادی شکوفا همچون اقتصاد موریس برسند – سه درس اساسی ارائه می دهد. اولین درس این است که تجارت کلید راه رشد اقتصادی است. آزادی اقتصادی منافع اقتصادی را به سمت بازارهای جهانی متمایل می کند و همچنین از آنچه اقتصاددانان «رانت خواری» می نامند، جلوگیری می کند – این امر موجب رونق اقتصاد و حفظ این رونق می شود. دومین درس این است که می توان عوارض ناشی از تنوع قومی در اقتصاد را با ساختار سیاسی مناسب که به صورت فراگیر عمل می کند و از سوء استفاده عده کوچکی از منافع اقتصادی جلوگیری می کند، به خوبی مدیریت کرد. سومین درس نیز این است که حتی در کشورهای توسعه نیافته، دموکراسی می تواند شدت آسیب های ناشی از اصلاحات اقتصادی را کاهش دهد زیرا حس تعلق به جامعه می تواند آسیب های جمعی در یک جامعه را برای تک تک افراد کاهش دهد.
ممکن است همچنان کسانی باشند که به دنبال دلیل اصلی موفقیت موریس باشند. آیا موفقیت اقتصاد در موریس می تواند به دلیل ارزش های فرهنگی اکثریت هندی آن باشد؟ شاید نه. زیرا در زمانی که موریس در حال صنعتی شدن بود، هندوستان با سرعتی بسیار کم به سمت شرایط بدی که اصطلاحا «نرخ رشد هندو ها» نامیده می شود پیش می رفت. در ضمن تعدادی از کشورهای آفریقایی مانند کیپ ورد نیز بدون حضور هندی ها به خوبی توسعه پیدا کرده اند.
اما به نظر من عامل موفقیت موریس این واقعیت ساده است که تمام ساکنان موریس بازماندگان کسانی هستند که خودشان به تازگی از دیگر کشور ها به این جزیره آمده اند. زمانی که مهاجران موفق هستند، شاید به این دلیل که آن ها خودشان این راه زندگی را انتخاب کرده اند، ممکن است بومیان از موفقیت آن ها رنجیده خاطر شوند. اما تنها ۳ قرن پیش، جزیره موریس خالی از سکنه بود. (درست مانند سیشل و کیپ ورد که هر دو نیز جزو موفق ترین کشورهای آفریقایی هستند). همچنین با توجه به اینکه در یک کشور هیچ یک از ساکنان خودشان را بومی آن سرزمین قلمداد نمی کنند، هیچ کس نمی تواند داعیه بهره وری از مزایای موجود (که این امر خود مانعی بر سر راه پیشرفت و تغییر است) را داشته باشد. مهم ترین نکته این است که در موریس همه مردم به گونه ای خود را درگیر در فرآیند توسعه می پندارند.
این الگو در مقایسه جزایر این چنینی، مانند موریس یا فیجی یا سنگاپور یا سریلانکا، نیز آشکار می شود. در هر دو مورد، جزیره ای که تمام ساکنان آن مهاجر هستند موفق تر از جزیره ای است که نزاع های قومی بین ساکنان بومی آن جزیره و تازه واردان در جریان است. به نظر می رسد اقتصادهایی که با مهاجران متخصص با آغوشی باز برخورد می کنند، از یک مزیت بزرگ برخوردار خواهند بود.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۶۰۵ به تاریخ ۲۸/۱۲/۹۰، صفحه ۲۸ (اقتصاد و سیاست)