ایده جدید درباره هنر قدیمی فرش

 

علاقه روستاییان استان به هنرهای دستی به ویژه قالی بافی سبب شد در برهه ای از زمان این هنر به عنوان وسیله ای برای امرار معاش آنان درآید و در کنار انجام فعالیت های کشاورزی، دامداری و دیگر امور، بافتن فرش هم انجام شود.
تا چند سال پیش در هر خانه روستایی یک دار و در مواقعی هم تعداد بیشتری از دارها برای تولید و کسب درآمد بیشتر برپا بود یا کارگاه های قالی بافی تجمعی، رونقی دوچندان داشت اما در چند سال اخیر دیگر از صدای بافندگان فرش و استادکاران در کارگاه ها خبری نیست و این هنر در روستاها به دلیل نداشتن صرفه اقتصادی نه تنها از رونق افتاده بلکه دارهای قالی هم جایشان گوشه و کنار کوچه های قدیمی روستاست.

کارگری قالی بافان در شهر

یکی از اهالی روستای اوجان بخش مرکزی بیرجند می گوید: زمانی بیش از ۲۵۰ دار قالی در این روستا برپا بود اما در حال حاضر تعداد آن به کمتر از ۲۰ دار هم نمی رسد چون به دلیل پایین بودن درآمد، بیشتر افراد این شغل را کنار گذاشته اند و برای کارگری به شهر می روند و برمی گردند. به عنوان مثال درآمد یک قالی باف شاید در هر روز ۶۰ هزار ریال باشد در حالی که یک کارگر روزانه بیش از ۲۰۰ هزار ریال مزد می گیرد.

به گفته «سبزه جو»، در گذشته زن و مرد روستای ما در کنار دیگر امور خود به هنر قالی بافی هم اشتغال داشتند اما اکنون برخی از زنان با برپایی دارهای کوچک برای تامین گوشه ای از مخارج زندگی یا مشغول کردن خود این شغل را ادامه می دهند.
رئیس شورای اسلامی گسک بخش قهستان شهرستان درمیان هم با بیان این که در گذشته در هر یک از منازل این روستا یک یا ۲ دار قالی برپا بود، می گوید: زمانی قالی بافی در این روستا رونق داشت و فرش های باکیفیتی بافته می شد، حتی شهرت جهانی داشت و به خارج از کشور صادر می شد اما چند سالی است که گرانی مصالح و ارزانی فرش، سبب شده است این شغل در «گسک» از رونق بیفتد و بیشتر کارگاه ها تعطیل شود.
«دهقانی» ادامه می دهد: علاوه بر این، مهاجرت نیمی از اهالی روستا و به ویژه جوانان به شهر باعث شده است که هنر قالی بافی از رونق بیفتد و دیگر منبعی برای تامین معاش خانواده ها نباشد.

یکی از اهالی روستای مسک بخش قهستان هم از رونق افتادن بازار فرش دست باف را یکی از دلایل مهاجرت اهالی این روستا به شهرها عنوان می کند و ادامه می دهد: در گذشته عمده درآمد مردم با بافت فرش تامین می شد طوری که هر خانواده دارهای متعددی را برای بافت فرش در اختیار داشت و صرفه اقتصادی آن ایجاب می کرد این شغل در روستاها رونق داشته باشد اما این روزها دارهای ایستاده از زمین جدا و بیرون از خانه روی زمین رها شده است.
«خسروی» با اشاره به مرغوبیت بسیار بالای فرش تولیدی مردم این روستا می افزاید: کیفیت و مرغوبیت فرش مسک منطقه قهستان زمانی زبانزد خاص و عام بود و هنر دست مردم آن به بازارهای خارج صادر می شد اما این روزها و دیدن وضعیت قالی بافی مردم دل انسان را به درد می آورد.

بافت فرش هنر نیست

از رونق افتادن هنر یا شغل قالی بافی را در روستاها با رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش استان مطرح کردیم.

«کامیابی مسک» که این هنر سینه به سینه به او منتقل شده است و علاوه بر فراگیری آن به صورت تجربی سابقه ۱۶ سال تدریس رشته فرش دست باف را در مراکز آموزش عالی استان دارد، می گوید: اگر بافت فرش صنعت باشد باید گسترش پیدا می کرد زیرا صنعت مترادف با تولید انبوه، کار یکسان، غیرهنری، قیمت پایین و رفاه بیشتر و… است. از طرفی فرش زمانی هنر محسوب می شود که جزو ملزومات زندگی مردم باشد اما امروزه با ارائه فرش های ماشینی و به کار بردن کف پوش هایی همانند پارکت، سنگ و… در حقیقت این تعریف را ندارد.

وی ادامه می دهد: کوزه نیز زمانی به دلیل نبود یخچال وسیله سرد کننده آب در تابستان بود اما امروزه با پیشرفت های جامعه به واسطه علم، کمتر کسی از کوزه استفاده می کند ولی هنر سفالگری از بین نرفته است. او مفهوم از رونق افتادن یا کم شدن هنر قالی بافی در روستاها را قبول ندارد و ادامه می دهد: هر چند جمعیت روستاها کم شده است اما یادم می آید سال های ۵۴ و ۵۵ اگر می خواستم ۴ فرش ۹ متری در منطقه قهستان تهیه کنم باید تمام منطقه را می گشتم تا سفارش، سفارش دهنده تامین شود در حالی که امروز برای ۴ تا ۵ هزار مترمربع فرش که ۵۰۰ تخته فرش ۹ متری است در کمتر از ۲۴ ساعت می توان آن را تهیه کرد.

وی اضافه می کند: این که می گویند این هنر دیگر نیست وضعیت را با یک دوره دیگر مقایسه می کنند زیرا در مقطعی در خیلی از روستاها شغل اصلی مردم قالی بافی بود و همه مردم، جوان و پیر در کنار فعالیت های کشاورزی و دامداری به قالی بافی نیز می پرداختند.

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش استان به پیشرفت جامعه و باسواد شدن مردم اشاره می کند و می گوید: وقتی زمینه برای ادامه تحصیل فراهم است فردی که قالی باف بوده به طور حتم فرزندش را به دانشگاه می فرستد هر چند آن فرزند هنر قالی بافی را از پدر فرا گرفته است اما نباید از یک استاد دانشگاه توقع داشت برای گذراندن زندگی و تامین معاش قالی بافی را هم ادامه دهد.
به گفته وی، در روستاها قالی بافان خیلی خوبی حضور داشتند که به شهرها کوچ کرده اند و الان در شهر جزو بافنده های نمونه هستند.
وی اضافه می کند: در برهه ای قیمت فرش دست باف خیلی بالا رفت یعنی تفاوت قیمت ارز زیاد بود طوری که اگر امروز فرش را می خریدیم و می فروختیم در خرید بعدی باید بیشتر می پرداختیم چون فرش دست باف خیلی فروش داشت.

او در ادامه سخنانش به زمانی که بافت فرش در روستاها رونق داشت اشاره می کند و می گوید: در آن زمان بافنده ای بود که به یکی از نیروهای استخدامی در دستگاه های دولتی گفت شما چقدر حقوق می گیرید و وقتی از میزان دریافت او مطلع شد اعلام کرد من چند نفر مثل شما را استخدام می کنم و این یعنی درآمد بافنده زیاد بود.

در آن زمان که میزان صادرات فرش دست باف به میلیاردها دلار می رسید فرش بافی هم خیلی زیاد شد و دارهای قالی بافی هم افزایش یافت.

۸۵ درصد تولید یک فرش، دستمزد بافنده است

«کامیابی مسک» عمده هزینه و قیمت فرش دست باف ایران را مربوط به دستمزد بافنده می داند و ادامه می دهد: در ایران اگر بین ۱۵ تا ۳۰ درصد قیمت فرش، مواد اولیه است بین ۷۰ تا ۸۵ درصد آن دستمزد بافنده به حساب می آید اما در کشورهای رقیب، مزد بافنده پایین است برای همین می توانند فرش های تولیدی را ارزان تر بفروشند و چون رقیب داریم قدرت رقابتمان پایین است زیرا در خارج زیاد به جنبه هنری کار توجه نمی شود. اگر یک فرش، هنری باشد خریدار و قیمت خاص خودش را دارد و هیچ رقیبی هم نمی تواند با آن رقابت کند به عنوان مثال خیلی از کشورها مثل هند، افغانستان، پاکستان و… نقوش ایران را در فرش هایشان به کار می برند که جنبه هنری هم ندارد اما همین کارهای غیرهنری می تواند رقیب فرش های ایرانی باشد.
وی تصریح می کند: خیلی از روستاییان فرش بافی را برای تامین معاش انتخاب کردند البته نه از سر عشق و علاقه، بلکه از سر اجبار و این دو مقوله به کار هنری لطمه وارد کرد.

لطمه هرزبافی بر فرش

به اعتقاد وی، در برهه ای از زمان هرزبافی ها به دلیل نبود شغل مناسب در روستاها خیلی زیاد شد و به فرش دست باف ایران لطمه وارد کرد به طوری که زمانی بیش از ۷۰ درصد بازارهای دنیا متعلق به فرش دست باف ایران بود اما حالا به حدود ۳۰ درصد رسیده است گرچه باز هم رقم خوبی است و باید گفت همان کشورهایی که زمانی هرزبافی های ایران را تهیه می کردند اکنون از کشورهای دیگر، کالای مورد نیاز خود را تهیه می کنند و یکی از عللی که قیمت فرش کاهش یافت فروش نرفتن فرش بود هر چند دلایل اقتصادی، سیاسی و… هم در آن دخیل است. رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش استان، به ترویج بافت فرش توسط جهاد سازندگی در اوایل انقلاب با اهداف خیرخواهانه برای ایجاد اشتغال اشاره می کند و ادامه می دهد: این نیت خیرخواهانه سبب شد مردم نقاطی که به هیچ عنوان با این حرفه آشنا نبودند برای ارتزاق، این هنر را انتخاب کنند که این اقدام باعث شکسته شدن قیمت فرش شد و هنر قالی بافانی از جمله منطقه قهستان که از سر عشق و علاقه به آن می پرداختند در سطح کار افراد تازه کار قرار گرفت.
به گفته وی، هر چند گوهرشناس می تواند یک کار هنری از غیرهنری را تشخیص دهد اما وقتی کالای مشابه در بازار زیاد شد به طور حتم گوهر اصل، تحت الشعاع غیراصل قرار خواهد گرفت.

وی ادامه می دهد: حرفی که در مورد صنعت فرش می زنند از اینجا نشات می گیرد که برای این که شغل ایجاد کنند قالی بافی را رواج دادند زیرا شغلی است که با هزینه خیلی کم ایجاد می شود در حالی که اگر به ترویج دامپروری و کشاورزی می پرداختند شاید بهتر جواب می داد.
وی تاکید می کند: در سال های گذشته برای ایجاد شغل به این هنر به نوعی حمله شد و این موضوع علاقه مندان را دلسرد کرد.

«کامیابی مسک» با بیان این که مسائل و مشکلات هنر فرش بافی به سیاست گذاران کلان کشور منتقل شده است، می گوید: می گوییم بافت فرش کم شده باید ببینیم نسبت به چه زمانی کم شده است، این هم نسبت به زمانی است که به طور نامناسب رواج یافت الان هم تولیدات کم نشده است بلکه آن هایی که بافندگی شغل آن ها نبود این هنر را کنار گذاشتند. وی با اشاره به تولید بیش از ۲۰۰ هزار مترمربع فرش دست باف طی سال در استان می افزاید: براساس مصوبه ای که اتحادیه تولید کنندگان و صادرکنندگان فرش استان دارد برای حفظ اصالت نقوش فرش منطقه قهستان و جنوب استان از بافت نقش های تبریزی، نایینی، شیرازی و … جلوگیری می شود.

 

منبع: کارپتور