بار تجارت کشور بر دوش دو گمرک

عملیات صادرات و واردات کشور توسط ۱۶۰ گمرک انجام می شود، ولی با بررسی عملکرد این گمرکات، نقش بسیاری از آنها آنقدر کمرنگ است که دیده نمی شود.
در گذشته این احساس وجود داشت که در تمام مبادی کشور که کالایی وارد یا خارج می شود، باید گمرکی برپا کرد تا تجارت کشور را کنترل کند، اما با گذشت زمان و پررنگ تر شدن مقوله بهره وری روشن شد که با تعداد کمتری گمرک نیز می توان عملیات تجارت کشور را کنترل و نظارت کرد. بر همین اساس کشورهایی با حجم تجارت چند برابر، تعداد گمرکاتشان یک سوم ایران است.

با مطرح شدن طرح تحول در گمرک که از طرح ما در تحول اقتصادی نشات می گیرد، ضرورت کاهش تعداد گمرکات کشور بیش از پیش احساس می شود. بنا بر این ضرورت، مدیران ارشد گمرک نیز بر حذف یا ادغام برخی از گمرکات کشور صحه گذاشته اند. آمایش سرزمینی گمرک یکی از محورهای هشت گانه تحول گمرکی است که بر اساس آن نقش و جایگاه گمرکات بازبینی می شود تا بنا بر این بازبینی، گمرکات در گستره مرزهای کشور جانمایی شود. امکانات و نیروی انسانی نیز بر همین اساس بین گمرکات تقسیم خواهد شد تا از این مسیر تعادلی میان گمرکات فعال و گمرکاتی که نقش کمتری دارند، برقرار شود.

۹۴ درصد حجم واردات در ۱۱ گمرک
۹۴ درصد سهم وزنی واردات و ۸۹ درصد سهم ارزشی آن تنها در ۱۱ گمرک کشور انجام می شود. در این معادله سهم ۱۴۹ گمرک دیگر از لحاظ وزنی ۶ درصد و از نظر ارزشی ۱۱ درصد است.
گمرک بندر شهید رجایی با در اختیار داشتن ۳۳‎/۴۵ درصد حجم واردات و ۴۲‎/۸۵ درصد ارزش آن، فعالترین گمرک کشور محسوب می شود. پس از آن گمرک بندر امام خمینی (ره) با ۳۵‎/۷۲ درصد حجم و ۱۵‎/۸ درصد ارزش واردات در رتبه دوم قرار دارد. نکته جالب توجه این است که بین ۱۱ گمرکی که ۹۴ درصد حجم و ۸۹ درصد ارزش واردات را در اختیار دارند، دو گمرک یاد شده بیش از نیمی از عملیات واردات را به خود اختصاص داده اند و ۹ گمرک دیگر سهمی زیر ۱۰ درصد دارند. گمرکات بندر انزلی با سهمی معادل ۹‎/۱ درصد حجم و ۴‎/۸ درصد ارزش، نوشهر با ۴‎/۳ درصد وزن و ۲‎/۳ درصد ارزش، بوشهر با ۲‎/۵ درصد وزنی و ۲‎/۴ درصد ارزشی، خرمشهر با ۱‎/۱ درصد وزنی و ۲‎/۲ درصد ارزشی، شهریار با ۱‎/۲ درصد وزنی و ۶‎/۱ درصد ارزشی، غرب تهران با ۰‎/۴۶ درصد وزنی و ۳ درصد ارزشی، مهرآباد با ۰‎/۰۳ درصد وزنی و ۲‎/۴ درصد ارزشی و سهلان با ۰‎/۴۴ درصد سهم وزنی و ۰‎/۹۶ درصد سهم ارزشی، ۹ گمرک دیگر فعال در بخش واردات کشور هستند.

۶۴ درصد حجم صادرات در ۸ گمرک
در بخش صادرات نیز این ناهمگونی با شدت بیشتری دیده می شود. ۶۴ درصد سهم وزنی و ۵۴ درصد سهم ارزشی صادرات از ۸ گمرک کشور انجام می شود. این درحالی است که در ۱۵۲ گمرک دیگر تنها ۳۶ درصد حجم و ۴۶ درصد ارزش صادرات در جریان است. در این بخش نیز همچنان گمرک بندر شهید رجایی فعالترین گمرک کشور است. در این گمرک ۳۷‎/۸ درصد سهم وزنی و ۱۷‎/۳ درصد سهم ارزشی صادرات انجام می شود. گمرک بندر امام خمینی (ره) نیز با ۱۴‎/۶ درصد حجم و ۱۵‎/۵ درصد ارزش صادرات رتبه دوم خود را حفظ کرده است. شش گمرک دیگر فعال در بخش صادرات نیز همانند بخش واردات با سهمی کمتر از ۱۰ درصد در حال فعالیت هستند. گمرک خرمشهر با ۲‎/۷ درصد وزنی و ۱‎/۴ درصد ارزشی، بوشهر با ۲ درصد وزنی و ۲‎/۲ درصد ارزشی، مشهد با ۱‎/۳ درصد وزنی و ۳‎/۶ درصد ارزشی، غرب تهران با ۱‎/۴ درصد وزنی و ۸ درصد ارزشی، تبریز با ۰‎/۵۷ درصد وزنی و ۱‎/۴ درصد ارزشی و در نهایت گمرک انزلی با ۰‎/۴۳ درصد وزنی و ۷۴۰‎/ درصد ارزشی نقش آفرینی می کند.

همان طوری که از آمار ارائه شده از سوی گمرک ایران بر می آید، بار اصلی تجارت کشور تنها بر دوش دو گمرک فعال یعنی گمرک شهید رجایی و امام خمینی (ره) است. هرچند ۱۷ گمرک دیگر نیز نسبت به ۱۴۱ گمرک از حجم فعالیت بیشتری برخوردارند، ولی بین آنها نیز نقش اصلی با دو گمرک یاد شده است.

با نگاهی به این اعداد و ارقام، ضرورت و لزوم اجرای طرح آمایش سرزمین در گمرک مشخص می شود. به رغم کمبود نیروی متخصص در گمرک که مسئولان این سازمان از آن به عنوان یک چالش جدی پیش روی گمرک یاد کرده اند، در بسیاری ازگمرکات که حجم واردات و صادرات آنها بسیار ناچیز است، تعدادی از کارشناسان گمرک مشغول به کار هستند. در مقابل گمرکاتی که بیشترین سهم را در فرایند تجارت بر عهده دارند، از کمبود نیروی انسانی متخصص و امکانات رنج می برند. بر این اساس اجرای این طرح که در نهایت منجر به حذف و ادغام گمرکات با فعالیت کم و توسعه گمرکات فعال می شود، بسیاری از مشکلات این سازمان حل خواهد شد. البته یکی از دلایلی که فعالیت نامتوازن گمرکات کشور باعث شده است مسیرها و کریدورهای ترانزیتی در کشور است. در حال حاضر کریدور شمال به جنوب بیشترین سهم را در ترانزیت بر عهده دارد و به همین دلیل گمرکاتی که در مبادی ورودی و خروجی این کریدور قرار دارند، با حجم فزاینده تری از مبادلات روبه رو هستند، درحالی که کمرنگ بودن نقش کریدور و مسیرهای ترانزیتی شرق به غرب روی فعالیت گمرکات این منطقه نیز تاثیر منفی گذاشته است. به طور قطع در صورتی که سایر مسیرهای ترانزیتی و عبور کالادر کشور فعال شود، حجم عملیات صادرات و واردات گمرکاتی که در حال حاضر نیمه تعطیل هستند، افزایش قابل توجهی خواهد یافت.