بررسی روند صادرات فرش به چین

چین؛ نخستین دروازه صادراتی ایران

شیما شعاعی – مبادلات تجاری ایران و چین سابقه ای به درازای تاریخ و تمدن این دو  کشور دارد. وجود جاده ابریشم و داستان ها و روایات و خاطرات مربوط به این مسیر و وقایع آن گواه بر قدمت همین رابطه است. اما آنچه گذشته را از امروز متمایز می سازد صرف نظر از شیوه  مناسبات، چگونگی سهم هر کشور در میزان صادرات و واردات است که بر اساس مطالعات صورت گرفته توازن میزان صادرات و واردات از سوی دو کشور تا  پایان دوره صفویه  ادامه داشته است اما با رشد صنعتی شدن کشور ها و در پی تغییرات سیاسی  آن ها  در دوره های گوناگون این رابطه قطع و پس از آن تغییر شکل یافته است بگونه ای که امروز شاهد واردات بی رویه از چین و صادرات محدود به این کشور هستیم.

مروری بر پیشینه رابطه تجاری ایران و چین

همکاری اقتصادی چین و ایران

مبادلات تجاری دوجانبۀ چین و ایران از سال ۱۹۵۰ شروع شد و حجم تجارت بین دو کشور در سال ۱۹۹۸ به مبلغ ۱.۲۱۵ میلیارد دلار رسید که ۶۵۷ میلیون دلار سهم صادرات چین به ایران و ۵۵۸ میلیون دلار سهم صادرات ایران به چین بود. حجم تجارت دوجانبه در سال ۱۹۹۹ به ۱.۳۴۸ میلیارد دلار رسید که ۶۶۳ میلیون دلار آن سهم صادرات چین به ایران و ۶۸۵ میلیون دلار آن سهم صادرات ایران به چین بود. صادرات عمده چین به ایران تجهیزات و دستگاه های الکترونیکی و محصولات شیمیایی و واردات عمده چین از ایران نفت بوده است. سنگ معدن کروم، پلی استیلن، پنبه، پلیمر، کشمش، پسته و غیره سایر اقلام وارداتی چین از ایران را تشکیل می دهد.

همکاری اقتصادی، علمی و فنی چین و ایران از سال ۱۹۸۲ پیوسته رو به رشد بوده است. در آوریل سال ۱۹۸۵ شورای مشترک اقتصادی، بازرگانی و علمی و فنی چین و ایران تشکیل شد و تا کنون ۹ جلسه برگزار کرده است. زمینه های همکاری دو کشور به منابع انرژی، حمل و نقل ، ماشین آلات، مصالح ساختمانی، استخراج معادن، زغال سنگ، مواد شیمیایی، فلزات رنگی و غیره مربوط می شود. پروژه های عمدۀ همکاری دو کشور عبارتند از: ساخت متروی تهران، کشتی سازی، ساخت کشتی های نفت کش، ساخت کارخانه های تولید سیمان، ساخت و نصب مجموعۀ مولد در کارخانه های تولید برق زغالی، ساخت و نصب تجهیزات تولید برق آبی و غیره. در روزهای ۲۱ تا۲۶ ژوئیۀ سال ۲۰۰۰ میلادی، هیئتی به سرپرستی آقای وو شی شیون، معاون رئیس ادارۀ پست چین به ایران سفر کرد. در روزهای ۱۱ تا ۱۶ نوامبر همان سال آقای ون که گآن، رئیس ادارۀ هواشناسی چین به ایران آمد و مذاکراتی با مقامات ایرانی برگزار کرد. در حال حاضر چین و ایران دربارۀ «قرارداد اجرای پروژۀ انتقال نفت خام کشورهای اطراف دریای خزر»، «قرارداد اجرای برنامه های اکتشافی در اطراف شهر کاشان»، « قرارداد همکاری بین شرکت جن وو و شرکت ملی نفت ایران در زمینۀ منابع انرژی» به توافق اصولی دست یافته اند.

همکاری دو کشور در زمینه های دیگر

رفت و آمد مقامات و همکاری دو کشور در زمینۀ روابط فرهنگی، آموزش و پرورش، دانش و فناوری سال به سال افزایش می یابد. در سال ۱۹۷۲ هئیت های دانشگاه های معروف چین و ایران و تیم های ورزشی دو کشور دید و بازدید کردند و وزارت امور خارجۀ ایران، نخستین بار دو دانشجو را برای فراگیری زبان چینی به پکن اعزام کرد. به دنبال آن، دو کشور چین و ایران دانشجویان خود را متقابلاً به دانشگاه های یکدیگر اعزام کردند و سپس مبادلات و همکاری های دو کشور در زمینه های پزشکی، باستان شناسی و صنایع دستی پیوسته توسعه یافت. در سال ۱۹۷۵ دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران بورس تحصیلی زبان چینی را ایجاد کرد و در همان سال استادان ایرانی برای تدریس زبان فارسی به چین اعزام شدند. این فعالیت تا کنون ادامه داشته است. اکنون دردانشگاه پکن، دانشگاه زبان های خارجی پکن، دانشکدۀ زبان های خارجی شانگهای و دانشگاه زبان های خارجی لوئو یآن کلاس های آموزش زبان فارسی و در دانشگاه شهید بهشتی تهران، رشتۀ زبان چینی دایر است. در دهۀ ۸۰ قرن ۲۰ میلادی و پس از دید و بازدید رهبران و مقامات بلندپایۀ دو کشور، مبادلات فرهنگی بین چین و ایران وارد مرحله جدیدی شده است. در سال ۱۹۸۳ دو کشور چین و ایران قرارداد همکاری های فرهنگی و علمی و فنی امضا کردند. برنامۀ همکاری رادیو و تلویزیونی در سال ۱۹۸۶ تصویب شد و طرفین در زمینه های فرهنگی، آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، جهانگردی، باستان شناسی، فیلم و سینما و هنر و غیره به مبادلات و همکاری وسیع پرداختند. مراکز علمی و آموزشی دو کشور بر اساس این قراردادها سالها است همکاری می کنند. در سال ۱۹۸۹ مرکز پژوهش های فرهنگی ایران در دانشگاه پکن و در اواسط دهۀ ۹۰ قرن ۲۰ مرکز پژوهش های فرهنگی چین در تهران تأسیس شد. همراه با گسترش همکاری ها و نزدیک تر شدن روابط دو کشور بسیاری از آثار ادبی برجستۀ ایران مانند شاهنامه فردوسی، مثنوی مولانا، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی، رباعیات خیام و غیره به زبان چینی ترجمه و چاپ و منتشر شده است.  

جایگاه چین در اقتصاد ایران

میزان واردات و مبادله تجاری در سال های اخیر به اندازه ای بوده است که نمی توان کالایی را خرید و از فروشنده نپرسید چینی است. اما آنچه ذهن ما را به خود مشغول ساخته است، مسئله صادرات است و به طور خاص صادرات غیرنفتی که همواره از سهم اندکی برخوردار بوده است. هر چند به نظر می رسد توان  بالقوه برای ارتقای سطح صادرات غیرنفتی وجود دارد، آنچه لازم است ؛ ایجاد بستر مناسب برای بالفعل ساختن این توان و در نهایت ارتقای تولیدات غیرنفتی و صادارت و خروج از شرایط اقتصاد تک محصولی.

بر اساس اطلاعات و آمار موجود در داخل میزان صادرات غیرنفتی ایران طی پنج سال گذشته به این کشور از سال ۱۳۸۸ که ۱۴/۶۶ درصد اعلام شده سیر صعودی داشته و در پایان سال ۱۳۹۲ به ۱۹/۶ درصد رسیده است. یکی از اقلام صادراتی که در لیست کالاهای صادراتی به چین قرارا می گیرد، فرش و انواع کفپوش هاست که صادرات آن طی این سال ها و با توجه به شرایط بین المللی فراز و نشیب هایی را پشت سر گذاشته است؛ در انتهای سال ۱۳۸۸ در نهمین رتبه از ده کالای برتر صادراتی ایران قرار داشته و در سال بعد در جایگاه دهم قرار گرفته است. از ابتدای سال ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۲ تقسیم بندی اقلام صادراتی غیر نفتی تغییر کرده و فرش، انواع کفپوش و صنایع دستی در کنار هم قرار گرفته اند که بر این اساس مجموع این کالا ها یکجا مورد محاسبه قرار می گیرند. از طرفی دیگر در آمارها شاهد اارئه جداول متعدد و آمارهای متفاوتی هستیم که خود نشان از عدم انسجام و وجود آمار دقیق، موثق و یکپارچه در دستگاه های نظارتی باشد.  

طبق گزار ش عملکرد و اهداف صادراتی ایران که سازمان توسعه و تجارت ایران منتشر کرده، شرایط حوزه فرش و صنایع دستی بدین ترتیب بوده است:

در همان سال و در جدولی دیگر با عنوان اقلام صادراتی بدون احتساب پتروشیمی و با تغییرات مثبت، فرش و کفپوش ها در  جایگاه سوم قرار دارند. به این ترتیب، ارزش صادرات  آن ها برابر با ۵۶۰ میلیون دلار از ۳۵۳۳ میلیون دلار صادرات کشور بوده است که ۱/۷ درصد از سهم ارزشی صادرات را در بر می گیرد.

بر اساس آمار های موجود از میزان صادرات در سال ۱۳۹۱،گزارش اهداف و عملکرد در حوزه فرش و صنایع دستی بدین شرح است:

و در طبقه بندی اقلام صادراتی بدون احتساب بخش پتروشیمی و با تغییرات مثبت؛ فرش و کفپوش در رتبه هشتم قرار گرفته و ارزش آن ۲۸۰ میلیون دلار از مجموع۵۲۶۷ میلیون دلار درآمد ایران در این بخش از صادرات است. در واقع سهم کفپوش ها ۰/۹ درصد از کل صادرات کشور است.

در سال ۱۳۹۲ نیز ارزش صادرات فرش و صنایع دستی کشور ۱/۱ درصد بوده و گزارش عملکرد و اهداف آن بدین ترتیب است:

در آمار و اطلاعات ارائه شده از این سال فرش و کفپوش ها  از فهرست اقلام عمده ی صادراتی خارج شده اند و اطلاعات موجود از میزان صادرات این محصول مربوط به آمار صادرات به تفکیک فصول عمده کتاب مقررات صادرات و واردات است. در این طبقه بندی که  مربوط به فصل ۵۷ این کتاب می شود، فرش ها و کفپوش ها با ارزش ۶۵۶ میلیون دلار از مجموع ۲۱۹۳۸میلیون دلار، معادل ۲/۱ درصد از سهم ارزشی  در رتبه دهم از محصولات کتاب صادراتی  قرار گرفته است.

علاوه بر این؛ چین همواره یکی از شرکای تجاری ایران به شمار می رود که در عرصه صادرات و  واردات در جایگاه نخست و یا دوم قرار داشته است. جداول زیر به خوبی نشانگر جایگاه چین و تاثیر اقتصادی آن بر میزان درآمد و مخارج  کشور هستند.

اطلاعات مربوط به ارزش واردات ایران از چین طی پنج سال اخیر:

حال این پرسش مطرح می شود که آیا روندی که طی سال های اخیر با آن مواجه بوده ایم؛ تا چه حد منافع اقتصادی ما را تامین کرده است؟ آیا جایگاه ما و چین در این مراودات برابر بوده یا  ما تنها تامین کننده منافع آن ها بوده ایم و باید با افزایش صادرات به جایگاه برابر دست پیدا کنیم؟

صادارات ؛ ضرورت حیات صنعت فرش

با توجه به جایگاه و اعتبار ایران در تولید فرش و کفپوش لازم است  که برای حفظ این جایگاه  اقدام به تغییر رویه های صادراتی و پیش از آن افزایش امکانات لازم برای بهره گیری از تمام ظرفیت تولیدی موجود در واحهای تولیدی در کشور است و تحقق این امر نیازمند توجه دولت به فرش دستباف و صنعت فرش ماشینی، واحد های تولیدی کاشان که بالقوه قطب تولید  فرش ماشینی در خاورمیانه است، همکاری با واحد های صنعتی و تحقق شعار حمایت از تولید ملی و فراهم ساختن امکانات صادرات و جذب تجار خارجی .  چراکه تداوم حیات اقتصاد این صنعت به صادرات گره خورده است و دولت باید تمام توان خود را به کار ببند. بعلاوه چین و ترکیه باید بدانند ما رقبای آن ها هستیم نه بازار امنی برای فروش کالای آن ها؛ کالایی اغلب بی کیفیت و ضعیف تر از نمونه های داخلی آن ها.

بازار چین چه فرصت هایی برای صادرات می آفریند؟

با توجه به تغییر سیاست های اقتصادی چین در اوخر دهه ۷۰ قرن بیستم و آغاز سیاست اقتصادی درهای باز از ۱۹۸۰ تا به امروز شاهد رشد روزافزون و توسعه اقتصادی آن بوده ایم. به گونه ای که امروزه چین با ۲۲۰ کشور در سراسر جهان تجارت می کند و در رتبه چهارم تجارت جهانی قرار دارد. به علاوه نخستین رتبه و جایگاه در جذب سرمایه های خارجی در جهان از آن چین است.

وجود ۴۹ منطقه آزاد  اقتصادی در چین، مناطق توسعه فنون اقتصادی و سرمایه گذاری شرکت های بزرگ و ایجاد شرکت های چند ملیتی و… زمینه لازم برای ایجاد طبقه مرفه و علاقه مند به زندگی بورژایی را فراهم آورده که بازار مناسبی برای مصرف کالاهای لوکس و برندهای برتر دنیا را فراهم آورده اند و بازار مناسبی برای منسوجات ایرانی اعم از فرش و گلیم و جاجیم و… می شود.

بنابراین واحدهای تولیدی ایرانی با حمایت و همکاری سازمان توسعه و تجارت ایران به شناسایی مخاطبان  بازار فرش که چندان رقابتی هم نیست بپردازند. بازار یک میلیاردی چین می تواند عرصه مناسبی برای حضور در بازار  هفت میلیاردی جهان باشد؛ از این رو نباید آن را پایان صادرات دانست بلکه باید آن را به چشم خان اول برای فتح بازار صادراتی در خان هفتم دید.

ضعف صادراتی ما؛ فرصتی برای چینی ها

   با مشاهده مقایسه ای آمار به راحتی می توان دریافت که واردات کالاهای چینی حتی در مواردی که توان داخلی برای تولید آن محصول یا کالا وجود داشته است بیش از میزان صادرات ما به آن بوده است. برای فهم آسان تر می توان به مسئله ایجاد شهرک های صنعتی در چین اشاره کرد که به تولید کالاهای مورد نیاز بازار ایران به تقلید از طرح ها و مدل های ایرانی می پردازد و آمار و اطلاعات موجود نشان از واردات کالاهای متعدد حتی فرش چینی در سال های اخیر دارد. به این ترتیب در روز های سخت تولید، مسئولین دولت دهم تولیدکنندگان داخلی را تنها گذاشتند و با صنعتگران چینی پیمان اقتصادی بستند اینگونه به تعطیلی بسیاری از کارخانه های فعال در این حوزه کمک کردند. بعلاوه  فروش کالای های چینی در ایران به شکل آرام و خیزنده ای همه تولیدات کشور و اعتبار آن را هدف گرفته است.

افزایش ۲۳/۲ درصدی واردات از چین و افزایش صادرات کالاهایی که در کنار نام ایران معنا می یابند مانند فرش، پسته و  زعفران و غیره از چین به سایر نقاط جهان نشان از بی توجهی مسئولان کشور به اعتبار کالای ایرانی دارد. چرا که چین از اعتبار و نام و برند کالاهای ایرانی برای افزایش فروش خود بهره می برد و در این راستا آنچه آسیب می بیند اقتصاد شکننده و اعتبار  ماست. 

نگارنده : شیما شعاعی

منبع : شماره دوم خبرنامه ششمین نمایشگاه فرش ماشینی تهران