بررسی نقوش ایرانی در طراحی فرش – زیبایی طبیعت در فرش ایرانی

 

آثار هنری دستی مردم ایران در سراسر جهان از جمله نقاشی تذهیب، تشعیر، منبت کاری، خاتم، کاشی سازی، کاشی کاری ، مینیاتور، خوشنویسی، رنگرزی، که قالی چکیده و عصاره آن ها است نشان می دهد که همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است. نقش آفرینی هنرمندان طراح با بهره گیری از منبع لایزال طبیعت در طول تاریخ دیرپای فرش ایران تنوعی بی حد و مرز به طرح و نقشی این دستبافته هدیه کرده است تا آن جا که محققان شماره ی طرح های فرش ایران را با تعداد طراحان و بافندگان آن قابل قیاس دانسته اند .

در شماره های گذشته مجله با طرح های اقوام، طبیعت و… آشنا شدیم. در این شماره به بررسی آن گونه طرح هایی می پردازیم که به وسیله دست اندرکاران فرش از جمله طراحان، بافندگان، تجار و واسطه ها نامگذاری شده اند و طی قرون و اعصار این نام ها دهان به دهان گشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل گردیده است و نام گذاری شده است.

 

• طرح افشان:

برگ ها، گل ها، پرندگان و حیوانات به عنوان نقش مایه های فرش بر کف آن افشانده می گردد. گل و برگ ها از نگاره های اصلی این نقش اند و اگر چه به صورت جدا در زمینه فرش پراکنده اند اما هم گونی و هم آهنگی رنگ ها آن ها را چون اجزاء یک مجموعه زیبا جلوه گر می سازد .

اهم نقش های فرعی از طرح افشان عبارتند از :

۱ _ افشان ختایی با ختایی ها ارتباط هم گون دارند.

۲ _ افشان بندی با گل ها دارای ارتباط بندی است.

۳ _ افشان شکسته با خطوط شکسته پیوسته است.

۴ _ افشان شاخه پیچ که گل ها با شاخه ها گویی به هم پیوسته اند.

۵ _ افشان دسته گل که کومه ها و دسته گل ها نگاره های اصلی اند.

۶ _ افشان حیوان دار که در آن از نقش مایه حیوانات استفاده شده است.

۷ _ افشان ترنج دار  که ترنج با طرح و رنگ متناسب در وسط زمینه پر گل و گیاه نقش بسته است .

 

• طرح جانمازی:

طرح فرش مخصوص نماز است، این فرش ها که در اندازه قالیچه بافته می شود اعم از آن که از جنس قالی یا گلیم باشد یا جاجیم دارای نقش و نقش مایه هایی متمایز است.

در نوعی از این قالیچه ها حتی جای دست در بالای فرش در چهار خانه ای و به شکل پنجه دست یا گل های مختلف بافته می گردد. فرش، طرح جانمازی گاهی بدون حاشیه است.

• طرح چند محرابی
• طرح زمینه ساده یا «کف ساده» :

طراحی از فرش است که زمینه یا کف آن ساده و بدون نقش یا خلوت بافته می شود.

در این طرح مختصات نقش فرش تغییر می کند مثلاً ممکن است فرش لچک ترنج یا طره دار نیز باشد که دراین صورت در تعریف هر دوی این ویژگی ها ذکر می گردد مثلا «لچک ترنج زمینه ساده» یا «طره دار زمینه ساده».

• طرح سجاده شاه عباسی :

طرحی از قالیچه است که معمولا در نیمه بالایی آن آیاتی از قرآن بافته شده و فرم کلی آن به صورت نقشی از محراب می باشد.

ابعاد معمولی این قالیچه به گونه ای درنظر گرفته می شود که یک نفر به راحتی بر روی آن نماز می گزارد. در این طرح هیچ یک از قسمت های طولی فرش تکراری و قرینه سازی نیست.

طرح های سجاده ای و محرابی و نقش و نقش مایه های رایج در آن برحسب زمینه های فرهنگی و هنری در بین اقوام بافنده تغییرات بسیار دارد. به طور مثال سجاده های منطقه قفقاز به صورت هندسی و گوشه دار و خطوط راست و شکسته و گاهی کتیبه دار می باشد و از نقش حیوانات نیز برخوردار می باشد.

در طرح های محرابی بلوچی، افغانی، ترکستان، نقوش حیوان و انسان اصولا به کار نرفته و این سجاده ها با رنگ آمیزی «زمینه قرمز سیر سبز» رنگ آمیزی شده اند.

• طرح سجاده ای یا «طرح سجاده ای شاه عباسی»:

طرح قالیچه های سجاده ای پس از ظهور اسلام به وسیله هنرمندان مسلمان ریخته شد و این قالیچه از صدها سال پیش به عنوان زیرانداز برای نمازگزاران مورد استفاده قرار گرفته است. اینک سجاده بافی یکی از رشته های متداول و آشنا در هنر و صنعت فرشبافی ایرانیان است که پیرامون تاریخ استفاده از سجاده به وسیله مسلمانان نوشته اند که :

اولین سجاده هایی که بدین منظور مورد استفاده قرار می گرفته بنام «خمرا» معروف بوده و از برگ درخت خرما ساخته و با سوزن دوزی تزیین می گردیده است .

اینک معمول ترین طرح و نقش سجاده نقش گنبد و محراب می باشد. قدیمی ترین بافت سجاده متعلق به یک مینیاتور ایرانی مربوط به قرن هشتم هجری قمری است که در آن تصویر حضرت محمد (ص) در حالت بحث و گفتگو طراحی شده است. تنها تزیین آن کلمه «الله» می باشد که بر سر محراب و حاشیه آن به زیبایی به کار رفته است .

بافتن طرح سجاده ای از اوایل قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم هجری) رواج کامل یافته و از قالیچه های بافت قرون۱۱ _ ۱۲ هجری قمری نمونه های ارزشمند و گرانبهایی باقیمانده که اگر چه تعداد آن ها نسبت به مقدار تولید بسیار کم است اما نشان دهنده پیشرفت هنر سجاده بافی می باشد.

قالیچه های سجاده ای ایرانی با محراب منحنی و نقش مایه های تزئینی گل و بوته و پیکره دار و حاشیه ها و کتیبه هایی از آیات قرآن و اشعار در زمینه توجه به باری تعالی و نیز شماره هایی از حروف «ابجد» مانند «۱۱۰ _ ۲۲ _ ۱۲۱ » که با کلمات مقدس مطابق اند بافته گردیده است .

در قالیچه های سجاده ای آناتولی و آسیای صغیر تصاویر انسان و حیوان به هیچ وجه دیده نمی شود.

• طرح سجاده صف:

در برخی از کناره های سجاده ای به ویژه سجاده های «آناتولی» چند محراب بافته شده که احتمالاً این فرش به هنگام نماز جماعت در مسجدها به عنوان زیرانداز جهت استفاده عموم نمازگزاران مورد بهره برداری قرار می گرفته است .

• طرح سراسری:

تکرار قطعه کوچکی از طرح در سراسر قسمت طولی یا عرضی فرش به نام این طرح می باشد . این قسمتهای تکرار شده در نقش قالی به وسیله بندها به هم پیوند داده می شود. این قطعات کوچک دارای استقلال و مجردند اما در مجموع طرحی بسیار زیبا فراهم می سازند.

• طرح سعدی خشتی:

گل، مایه اصلی در این طرح است. گل ها گوناگون و طبیعی اند و هنرمندان بنابر سلیقه خود شاخ و برگ ها و تزئینات دیگر بر آن می افزایند.

• طرح شاه بلوطی:

یا «طرح گل حنایی» که بافت آن در مغرب ایران رایج است و گفته می شود. گل هایی شبیه گل «حنا» در آن نقش می بندد.

• طرح عمومی فرش یا (طرح همگانی فرش):

طرحی که در سراسر مناطق و مراکز فرشبافی طراحی و بافت آن متداول باشد مانند طرح های لچک ترنج ، افشان ، اسلیمی و…

• طرح گل اناری:

طرح گل درخت انار که نقشی است عمومی و در همه مراکز فرشبافی بافته می شود.

• طرح گل حنایی:

گل هایی که چندان شباهتی هم به گل حنا ندارد اما دست های هنرمند طراحان آن را به زیبایی در سراسر فرش می نگارند. در مغرب ایران این طرح را «شاه بلوطی» می نامند زیرا بیشتر شبیه گل شاه بلوط بافته می گردد. این طرح اغلب در فرش نواحی اراک و مشک آباد مورد استفاده است.

• طرح گل درشت:

گل های مجرد و درشت در متن یا حاشیه بافته می گردد. این گل ها ممکن است از انواع مختلف حقیقی مانند گل های سرخ، حنا و انار باشد یا گل های نزدیک به واقع و خیالی مانند گل های شاه عباسی و خربزه ای آن را تزیین کرده اند.

• طرح گل ریز:

در زمینه یا حاشیه فرش گل های ریز بصورت مجرد بافته می شود. اغلب گل های ریز به صورت زنجیره ای در حاشیه های باریک می آید .

• طرح گل سرخی:

طرحی که در آن نقش مایه گل سرخ می باشد. این نقش نیز عمومی است و در مراکز فرشبافی بافته می شود.

• طرح گل شاه عباسی یا «طرح شاه عباسی»
• طرح گلفرنگ:

نقش مایه اصلی در این طرح گل می باشد. گل های طبیعی به ویژه گل محمدی (سرخ) که از لحاظ نقش و طرح و ابعاد به طبیعت بسیار نزدیک گردیده اند.این طرح از دوران قاجاریه که تجار خارجی به کشور ما راه یافتند به مرور زمان متداول شده است .

برخی انواع طرح گل فرنگ به قرار زیر است :

۱ _  گل فرنگ بیجار

۲ _ گل فرنگ ترنج دار

۳ _ گل فرنگ مستوفی

۴ _ گل فرنگ گل و بلبل

• طرح گل و بلبل:

در زمینه و حاشیه نقش گل که بلبلی بر آن نشسته است طرحی است عمومی و در اغلب نقاط و مراکز فرشبافی بافته می گردد.

• طرح گل وگیاه:

ای دل در لاله داغ از دست غمت، وی نرگس فرش حریم حرمت

از حسرت پابوس تو ای سر روان، افتاده گل و سبزه به زیر قدمت

بن نگار در این طرح گونه های گل و گیاه و شاخ و برگ است و معمولاً این نقش مایه ها در سراسر متن و حاشیه فرش به صورت مجرد و ساده پراکنده اند.

برخی از طرح های گل و گیاه فرش ایران عبارتند از:

۱ _ طرح پیچک

۲ _ طرح دسته گل

۳ _ طرح سعدی خشتی

۴ _ طرح سعدی دسته گل کرمان

۵ _ طرح شاه بلوطی

۶ _ طرح کومه ای

۷ _ طرح گل اناری

۸ _ طرح گل حنایی

۹ _ طرح گل درشت

۱۰ _ طرح گل ریز

۱۱ _ طرح گلسرخی

۱۲ _ طرح گل و بلیل

• طرح گوشه گویک:

یا «طرح لچک ترنج» اصطلاحی رایج در آذربایجان است.

• طرح لچک ترنج:

طرحی است بسیار عمومی و معروف و زیبا در فرش ایران که از مکتب شاه عباسی به یادگار مانده و در آن از لچک و ترنج به عنوان نقش مایه استفاده می شود این طرح از تذهیب هایی که کاتبان هنرمند در پشت جلد قرآن ها و سایر کتب نگاشته اند اقتباس گردیده است .

طرح مذکور با توجه به شکل لچک و ترنج و تناسب این دو وجود هر دو یا یکی از آن ها در فرش و سایر ملاحظات دارای انواعی است که برخی از آن به شرح زیر می باشد:

۱ _ لچک ترنج ساده و متناسب که بافت معمولی این طرح است .

۲ _ ترنج دار: که فرش فقط دارای ترنج است و لچک ندارد.

۳ _ لچکی: که دارای لچک اما بدون ترنج می باشد.

۴ _ ترنج طره دار: که طره اطراف زمینه را پوشانده است .

۵ _ لچک ترنج کف ساده

۶ _ سلسله ای ترنج دار

۷ _ ترنج قفقاز

۸ _ ترنج شیروان

۹ _ لچک ترنج هندسی

۱۰ _ لچک ترنج کلاله دار

• طرح محرابی:

طرح قالیچه های مخصوص نماز که در متن آن نقش محراب (جای نماز امام) مسجد در بالا با خطی گردان یا منحنی سمت جلو محراب و قبله نمایانده شده و اصولاً با توجه به دستورات دینی کف این فرش ها ساده تر و نقش و نگار کمتری دارد.

در این طرح تزئیناتی از قبیل قندیل، ستون، سر ستون، کتیبه ها، نوشته جات و کاشی کاری ها آمده است.

طرح های محرابی خود دارای انواعی است که از آن جمله اند :

۱ _ محرابی درختی

۲ _ محرابی دورنما

۳ _ محرابی ستون دار

۴ _ محرابی قندیلی

۵ _ محرابی گلدانی

• طرح محرابی دورنما یا «طرح محرابی درختی»
• طرح محرابی قندیلی

نقش قندیل در سجاده ها و قالیچه های محرابی برای تزئین است که ارتباط نمادی با کل ساختمان مسجد دارد .

اصولاً در محراب اکثرمسجدها قندیل نمی آویزند اما محققان پیرامون طراحی این شکل در محراب ها و نیز کاشیکاری های محراب قرن هفتم  و هشتم هجری قمری  به طور دقیق نوشته اند که بدون شک این کار با مفاد آیه «۳۵» سوره مبارکه نور در ارتباط است.

رواج استفاده از قندیل در طراحی ها پس از بیان تفسیر این آیه به وسیله حکیم و مفسر الهی «امام محمد غزالی» در تفسیر «مشکوه الانوار» صورت گرفته و کم کم نقش قندیل در سجاده ها و طرح محرابی تغییر کرده و چراغ آن شکل چلچراغ بخود گرفته است.

در برخی سجاده ها شکل دو عدد شمعدان در داخل قندیل اضافه شده که احتمالاً نقش یک جفت چراغ کنار در ورودی مسجدها می باشد. در حواشی طرح های مختلف محرابی بعضا آیاتی از قرآن مجید با اشعاری در مدح و ثنای باری تعالی و ائمه اطهار بافته می شود.

• طرح محرابی گل و بوته دار یا «طرح محرابی هزار گل»:

طرحی است ترکیبی و اساسی مأخوذ از طرح اصلی محرابی که زمینه زیر طاق پوشیده از گل های رنگارنگ است. در حقیقت اشکالی که به صورت زنجیر اطراف ترنج را لچک احاطه کرده آن ها را از زمینه فرش جدا می سازند. این اصطلاح در خراسان رایج است.

در  این ناحیه بعضا اسلیمی، ساق گل ها، برگ ها و خطوطی که گل ها را به هم متصل می کند را نیز «طناب» گویند. نقش این گونه طرح های گلدار در سجاده های ایرانی و آناتولی در قرن دهم هجری قمری و سجاده های هندی «نوغال» مشاهده گردیده است.

طرح گل درنقش محرابی به صورت های گوناگون مرکب از خطوط هندسی و نیز اسلیمی و مجرد یا دسته گل در زمینه قالیچه ها وجود دارد که گاه تمام زمینه را می پوشاند این گونه طرح را محرابی هزار گل یا گل و بوته دار نیز می نامند.

• طرح محرمات

در فرش، طرح محرمات بدین گونه است که نقش راه راه سراسری طول را پوشانده و یک نقش و رنگ در طول قالی تکرار می گردد در این راه راه ها نقش مایه های مختلف از قبیل گل، درخت، شاخ، برگ و حیوانات طراحی می شود.

طرح محرمات که در ظروف سفالی لعابدار سده های چهارم و پنجم هجری دیده می شود ابتدا برای گلیم ابداع گردیده و سپس توأم با بوته جقه به صنعت قلمکار و نیز قالی نفوذ کرده است .

طرح محرمات را «قلمدانی» نیز گفته اند. این طرح دارای نقش های گوناگون از جمله انواع زیر است :

۱ _ طرح محرمات بوته با زمینه الوان

۲ _ طرح محرمات قلمدانی سراسری

۳ _ طرح محرمات گل ریز چند رنگ

۴ _ طرح محرمات گل ریز یک رنگ

• طرح مستوفی

منسوب به یکی از مستوفیان قاجاریه می باشد که در مورد وجه تسمیه آن سخن گوناگون گفته شده است. وجه ممیزه این طرح قشقایی باف شاخه پیچ ها و گل های فرنگ تکراری است.

• طرح مینا خانی

غالبا در فرش های کردستان و به ویژه بیجار دیده می شود و آن قسمت کوچکی است که از بن نگارهای گوناگون تشکیل شده و در سراسر فرش تکرار می گردد از این نقش مایه ها می توان به گل ها، دسته گل ها و اشیاء اشاره نمود. بافت این نقش ساده می باشد.

طرح محرمات قلمرانی

 

طرح گل و بلبل

طرح افشان شاخه پیچ

 

طرح سعدی دسته گل کرمان

طرح مینا خانی

طرح گل حنایی

نگارنده: یاسر امین محبوب، مدیرعامل طراحی فرش زروان

 

[instagram-feed]