بررسی هنر طراحی فرش در ایران در دوره معاصر

معصومه زارع صحرایی – کارشناس ارشد حقوق بین الملل – طراح فرش ،پارچه،سیلک و کارتونیست

چکیده

فرش و هنر دو مقوله جدایی‌ناپذیر فرهنگ و تمدن ایران زمین هستند که قرن‌ها متمادی است که در سرزمین ایران از جایگاه ارزشمندی برخوردار می‌باشد. کشف و ثبت نخستین دستبافته‌های جهان و ابزارآلات فرشبافی در ایران مهر تایید می‌زند بررسی و پژوهش در مورد نقش قالی در هنر معاصر از اهمیت شایانی برخوردار است ایجاد سبک‌های هنری متعدد در دوران اخیر تحولاتی وسیع در اغلب هنرها ایجاد نموده و قالی نیز به‌عنوان یک هنر معاصر در ایران و سایر نقاط جهان در راستای پاسخ به این سوال که تحولات رخ داده در عصر حاضر چه تاثیری به نقش و جایگاه آثار هنری چون قالی گذاشته و آیا این تاثیر در راستای اعتلا و پیشرفت که هنر طراحی فرش بوده است.

در دوره معاصر با هنرمندان طراح با استفاده از پیروی از اصول اصلی نقوش ایرانی و نقشه‌های فرش دوران گذشته طرح‌های جدید با ساختار و ویژگی‌های خاص دوران معاصر بوجود آورند و نقشه‌های مفهومی و مدرن وارد نقشه‌های فرش کشور شد و زیبایی دوچندان به آثار گذشته اضافه کردند.

پیشینه تحقیق
روش تحقیق، این پژوهش در قالب یک پژوهش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از داده‌های استادی تدوین شده است.

مقدمه
فرش از مهم‌ترین نمادهای ذوق، هنر و روح زیبای جامعه ایران است از دیرباز ایرانیان به ایجاد نقوش انتزاعی و زیبایی برای تزئین کاف‌ها و ستون‌های برافراشته آن داشته و سقف‌های عمارت‌های بزرگ خود را با نقوش هندسی و در هم آمیخته کردند طرح‌های شکسته و مربع‌های تو در تو و خطوط مورب و گردید.

دیوارها و یابه‌های آن گل‌های تزئینی و برگ‌های متنوع و نقوش گیاهان را طراحی می‌کردند و این نقوش گاه مقدس بودند و قابل احترام مثل نقش کاج با ترکیب نقوش در زیراندازهای پشمی و یا گیاهی خود نقش‌های دیوارها و سقف‌ها به زیراندازهای خانه‌ها کشیده شد از اساطیر و داستان‌های تاریخی تا نقش نگاره‌های معماری و نقاشی توسط طراحان فرض در قالی و زیراندازها کشیده شد و نقش بست از اولین فرش بافته شده در دوران هخامنشیان به نام پازریک از دوران باستان (هخامنشیان ۵۵۹-۳۲۱ ق م) سپس دوره سایان (۳۳۶ م- ۶۵۲ م/۵۳) سپس دوران اسلامی، دوره تیموریان- دوره صوفیان دوران قاجار و سپس دوران معاصر که همراه با تحولات و تغییرات بی‌اندازه در طراحی فرش (قالی) شد بیشتر تحولات نقشه فرش (طراحی) در دوران معاصر ایجاد شد با رعایت اصول اصلی طراحی فرش طرح‌ها و نقشه‌های بسیاری بوجود آمد خصوصا در زمینه نقشه‌های مدرن و مدرن سنتی و تلفیقی و دیگر سبک های جدید و مدرن.

قالی (فرش) هنر معاصر
فرش ایرانی یکی از شناسه‌های شناختی کشور ماست. هر فرش دستبافت راوی یک قصه و نتیجه رحمات شبانه روزی است. در این مقاله در مورد فرش ایرانی، انواع نقوش و طراحی معاصر و تاثیر آن به فرش دستبافت و ماشینی صحبت کرده‌ایم فرش ایرانی، زینت منازل ایرانی در بافت فرش از شهرت جهانی برخوردار است و فرش ایرانی، یک پارچه سنگین برای تزئین و یا مصارف خانگی، یکی از اصل‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از صادرات پیشرو است. فرش ایرانی در انواع مختلف توسط عشایر و کارگاه‌های آموزشی بافته می‌شود.

راوی هنرها و فرهنگ‌های ایرانی، سنت‌ها، مردم و شیوه زندگی است. فرش‌های دستبافت ایرانی به دلیل ماندگاری، بافت‌های پر زرق و برق، رنگ‌های قوی و طرح‌های دقیق بسیار مشهور است. آنها با رنگ‌های طبیعی، الگوهای قبیله‌ای سنتی و همچنین طرح‌های مدرن اما با پیروی از روش‌های طراحی سنتی و اصیل شناخته می‌شوند. شهرهای مشهور به فرش‌های خود شامل اصفهان، نائین، کاشان، تبریز، مشهد، کرمان و قم می‌شود.

فرش ایرانی به سبب طراحی زیبا و شکیل خود در لیست میراث فرهنگی یونسکو در سال ۲۰۱۰ قرار گرفت مهارت‌های سنتی فرشبافی در فارس و کاشان در فهرست نمایندگان میراث ناملموس یونسکو قرار گرفت تاریخچه فرش ایران به چند دوره برمی‌گردد و قدمتی بیش از دوهزار ساله قالی پازریک دارد که در سال ۱۹۴۹ کشف شده است و احتمالا متعلق به صنعتگران هخامنشی است یا مکانی که در آن پیدا شده است.

قدمت فرش ایرانی به دوره ساسانی پس دوره پس از اسلام، دوره تیموریان دوره صفویه که در این دوره نقوش برجسته و استفاده از میناتورها در اواخر قرن ۱۵ تغییر قابل توجهی در طراحی فرش و پارچه بافی ایران نشان می‌دهد پس از آن دوره افشاریه و سپس با تاسیس شرکت فرش ایران توسط رضاشاه پهلوی در سال ۱۹۲۵ فرش ایران و طرح آن به سمت دوران معاصر و پیشرفت و با آغاز دوره معاصر رویگردهای پیشین به هنر تغییر یافت و هنرمند با نگاهی نو به خلق آثار هنری پرداخت.

هنر معاصر در شالوده فکری هنر مدرن و در پیامد ظهور شیوه‌های نوین بیان هنری جدید و زیبا پایدار شده است از حیث تاریخی این هنرها جریان‌های ساختار شکلی که از دهه شصت به بعد در صفحه پیشگام هنری جهان به ظهور رسیده‌اند را دربر می‌گیرد.

بنابراین تعبیر معاصر بودن در هنر هم از یک عبور تاریخی و هم از نوعی دگراندیشی نظری و رسانه‌ای نسبت به رویکرد مدرنیستی حکایت دارد به این ترتیب هنر مدرن پس از حدود یک قرن فراز و نشیب در حد فاصل دهه ۱۸۶۰ تا دهه ۱۹۶۰ به نقطه غایی و فرود خود رسید و آنچه که از آن زمان هنر پدیدار شد دستکم به لحاظ زمانی هنر معاصر نام گرفت.

چیزی که تا به امروز بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است تحولات قالی از منظر طراحی و بافت بوده است تا نوع ارائه قالی به‌عنوان یک ایده یا ابزار در هنر معاصر لذا توجه به این امر و بررسی نقش قالی در زبان‌های جدید هنری و نیز بررسی کارکردهای متنوع آن در عصر حاضر.

آشنایی با سوابق تاریخی نقوش سنتی و معاصر

آدمی به واسطه نگاره‌ها و شکل‌های آرایه‌ای، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می‌سازد. از این‌رو هر نقش و نگاری برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق‌کننده اثر پیرامون خود است، این نگاره‌ها برای ذهن خیال‌پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید. هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ‌گاه دست به تقلید از آنها نزده است. براین اساس تنوع نقوش سنتی را می‌توان به ترتیب زیر تقسیم نمود:

۱- نقوش اسلیمی: الف: نقوش شکسته. ب: نقوش گردان.

۲- نقوش خیالی هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقش‌های هندسی به روی اشیاء اقدام نموده‌اند و سپس به ترمیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده‌اند و برای طراحی آثار پیچیده‌تر، نقوش و طرح‌های طبیعی را بسط و گسترش داده‌اند.

طرح‌های اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیت‌های کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده، طرح‌هایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می‌کرده‌اند از دیگر نقوش می‌توان به طرح‌های هندسی و حیوانی خورشید، نقوش شکارگری، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش، جلگه مرکزی ایران، منطقه کاشان لیلک، خوروین، لرستان و زیویه و … به دست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته‌اند. طرح‌ها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده، بسیاری از آثاری که به دست آمده نیز از جنس طلا و نقره است.

بنابراین ویژگی‌های نقوش در آثار تمدن‌های اولیه را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

۱- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است.

۲- نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است.

۳- نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد.

۴- روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است.

۵- در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی‌شود.

۶- نقوش ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و … تاثیر گرفته است به همین از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه‌ای از هنر مادی، آشوری، بابلی و اوراتوئی یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمین‌ها هنر آنها را در اختیار گرفته‌اند تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است.

ویژگی‌های عمده نقوش، دوره هخامنشی موارد زیر است:

۱- استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی.

۲- تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن.

۳- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل پر و نیلوفر آبی.

۴- استفاده از شیوه‌های انتقال، قرینه‌سازی انعکاسی در تکثیر نقوش.

۵- محدود بودن نقوش گیاهی.

۶- ظرافت و دقت در اجرای اثر پس از آن دوره اشکانی بود که تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده، شامل نقاشی دیواری مجاری و گچبری‌هایی از نقوش هندسی، گیاهی و انسانی است. نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و شیوه، تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است.

نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگی‌های نقوش این دوران عبارتند از:

۱- نقوش گیاهی (انسانی و حیوانی).

۲- در نقوش گیاهی تنوع اندک است.

۳- نقوش گیاهی در حواشی طرح‌ها استفاده می‌شود.

۴- شیوه تکرار و قرینه‌سازی.

۵- نقوش گیاهی قوس‌دار و دورانی کاربرد دارد دوره اسلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی دین اسلام بجای دین زرتشت گردید که عمیقا بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تاثیر گذاشت از ویژگی‌های نقوش و طرح‌های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از:

۱- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی براساس نقش، برای اسلیمی.

۲- فشردگی و پیچیدگی طرح‌ها.

۳- تزیین فضای مالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی.

۴- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه‌های قاب ستار، چلپیا، حاشیه، متن.

۵- ترکیب خط، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی.

۶- تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار.

۷- بکارگیری نقوش در اشکال دایره‌ای و کاربرد نقوش اسلیمی با قوس‌های کوتاه، و فشرده بعد از دوره اسلامی، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می‌باشد و بر همین صورت تغییرات در نقوش اسلیمی و خطاتی بوجود می‌آید در دوره صفویه قوس‌های بزرگ اسلیمی و ختای در عین حال با رعایت ظرافت و تناسبات بوجود می‌آید در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمن‌ها نقوش و گلپای است که در ایران سابقه و پیشینه‌ای نداشته‌اند در دوره معاصر طرحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستان‌های بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد، شیراز، کرمان و تبریز و … مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می‌خورد که با نمونه‌های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است.

نتیجه‌گیری
بررسی و پژوهش در مورد هنر طراحی فرش در ایران در دوران معاصر از اهمیت شایانی برخوردار است و باتوجه به پیشینه نقوش و ملل و استفاده آن در آثار هنری از ظروف گرفته تا نقش‌های دیوار و معماری ساختمان‌های عهد قدیم تا عصر جدید و کشیده شدن این نقوش و سبک‌ها در پارچه و البته و بعد از آن در زیراندازها و فرش‌ها و گلیم‌های ساخته شده در ایران باعث بوجود آمدن سبک‌های جدید و ایجاد نقوش هنری متعدد در دوران اخیر تحولاتی وسیع در اغلب هنرها ایجاد نموده و فرش نیز به عنوان یک هنر صنعت از این قاعده مستثنی نبوده است هنرمندان معاصر در نقوش و طرح‌های فرش تحولات زیادی ایجاد نموده و با استفاده از سبک و سیاق هنر سنتی و نقوش اصیل ایرانی آن را به سمت رسومی جدید و تحولی شگرف پیش برده است و با حفظ قداست طراحی سنتی آن را به سمت و سوی نو برده و نقش‌ها و موتیفهای مدرن و مفهومی را بوجود آورده‌اند که هنوز هم جای رشد و تغییرات جدید و بیشتر را دارد و در آینده نه چندان دور شاهد تحولاتی جدیدتر و زیباتر در هنر طراحی فرش خواهیم بود.