برق‌لامع اولین کارخانه حوله‌بافی در ایران

دکتر امیررضا باودر

حاج جواد برق‌لامع در سن ۱۶ سالگی موسس اولین حوله بافی در ایران بود. در سال ۱۳۰۸ ایشان تولیدات حوله را با یک دستگاه چوبی ساده در تبریز با نام حوله‌بافی جواد آغاز و در نخستین نمایشگاه اختراعات عهد نو در سال ۱۳۱۰ در باغ گلستان عرضه داشت. تا آن زمان حوله از دیگر کشورها به ایران وارد می‌شد و مردم با فرهنگ استفاده از حوله آشنایی چندانی نداشتند.

با فعالیت های شبانه‌روزی، کارگاه کوچک حوله بافی حاج جواد و برادرانشان، آقایان علی، رضا، نقی توسعه یافته و در بازار تهران به نام «حوله جوادی» شناخته و معروف شد. به دلیل مجاورت کارگاه و محل سکونت، فعالیت شبانه‌روزی اجتناب ناپذیر بود.

حوله‌های بافته شده را قبل از طلوع آفتاب به محله گازران تبریز که قنات معروفی داشت به روی دوش خود حمل نموده و بعد از شستشو دوباره به کارگاه بر می‌گرداندند بطوری که در زمستان هنگام بازگشت حوله‌ها یخ زده بودند.

با وجود محدودیت‌های فراوان در امر تولید و تهیه مواد اولیه در دهه اول سال های ۱۳۰۰ این پیشگام عاشق به رشد و استقلال صنعتی کشور ، با نگاه به افقی دور شروع به تولید حوله نمود و تلاش خستگی‌ناپذیر خود را جهت نیل به این هدف معطوف داشت .

محصولات برق‌لامع به علت داشتن کیفیت بهتر (ثبات رنگ ، خاصیت جذب خوب آب و مصرف مواد اولیه بهتر) مورد توجه و استقبال مردم کشور عزیزمان و مصرف‌کنندگان خارجی بوده است .

شروع کار از بافت پارچه بود و پس از آن بافت حوله مطرح شد که هنوز کسی با آن آشنایی نداشت. منشاء این ایده از مسافرت به ترکیه و کشورهای عربی حاصل شد.

روشی که در ابتدا با آن پارچه را به حوله تبدیل می کردند بسیار ابتدایی و ناکارآمد بود که بعدها روش درست آنرا یاد گرفته و اجرا کردند.

ابتکار برای تولید آپ ژاول

مشکل بعدی آبگیر‌شدن حوله‌ها و بعد از آن سفیدگری و همچنین رنگرزی بود که این فنون را از صنایع بهشهر یاد گرفته و سپس با گذراندن دوره هایی در آلمان آن را کامل نمودند. در این بین جنگ جهانی دوم و عدم واردات آب ژاول از روسیه (که جزو ملزومات سفیدگری حوله بود) باعث شد که برادران برق لامع دست به ابتکار زده با ساخت تجهیزات مورد نیاز و حمل سنگ نمک از معدن به کارخانه آب ژاول تولید نمایند.

فردی بنام مرحوم سیاوشی در این بین به آنان کمک می‌کرد تا خودشان بتوانند الکترولیز را انجام دهند. در دهه ۴۰ شمسی نسل دوم خانواده برق لامع به اروپا سفر کرده و تکنیک‌های جدید چاپ و بافت را آموخته و پدران خود را متقاعد کردند که ماشین آلات را از حالت دستی خارج کرده و با تکنولوژی جدید برقی راه اندازی نمایند که این کار به سرعت انجام شد. بدین ترتیب با نیروی کار کمتر تولید چند برابر شد.

در این حین و همگام با رشد اقتصادی ایران، جهش بزرگی در امر تولید اتفاق افتاده و به سرعت دستگاه‌هایی با تکنولوژی به روز وارد شده و کیفیت کار افزایش بیشتری یافت. تولید با ۶۳ دستگاه به روز دنیا به رقم ۳۳۰۰ کیلو در روز رسید، رکوردی که هنوز هم درصنعت حوله بافی ایران قادر به دستیابی نیست.

صادرات حوله در زمانی که صادرات معنی نداشت

اولین صادرات حوله برق‌لامع در سال ۱۳۲۸ به کشور عراق آغاز شد و در سال ۱۳۵۷ صادرات سالیانه نزدیک به یک میلیون دلار رسید.

حال دیگر این حوله ها را با نام فامیل صاحبان کارخانه می شناختند یعنی حوله “برق لامع” در زمانی که صادرات در ایران یک شوخی بود محصولات کارخانه حوله برق لامع تبریز به کشورهای عربی و اروپایی صادر می شد و نیز مقدمات احداث یک کارخانه بزرگ دیگر با ۲۰۰ دستگاه بافت فراهم گردید. کارخانه ای که آب مصرفی خود را تصفیه کرده و مجددا استفاده نماید.

این کارخانه به دلیل تحولات انقلاب سال ۵۷ هرگز وارد نگردید و کارخانه اصلی نیز در سال ۵۹ سلب مالکیت شده و تحت پوشش بنیاد مستضعفان قرار می گیرد و در سال ۸۱ نیز تعطیل می شود ولی سه کارخانه دیگر توسط نسل دوم در شهرهای تبریز، رشت و قزوین احداث می گردد که هرکدام توسط افراد مختلف خانواده اداره می شود.

برند برق لامع در سال ۶۳ توسط فردی سود جو به ثبت رسیده و تا سال ۸۷ استفاده شد که این موضوع زمینه سوء استفاده از این برند توسط افرادی که نام فامیل متفاوت دارند را فراهم نمود و پس از پیگیری های عدیده سرانجام در سال ۸۷ با رای دادگاه به صاحبان اصلی آن عودت شد. هم اکنون این برند در دست صاحبان اصلی آن بوده و حوله هایی با کیفیت بسیار بالا به این نام تولید و به بازار عرضه می‌شود.

کارخانه حوله برق‌لامع مربوط به دوره پهلوی است و در شهرستان تبریز، بخش مرکزی، خیابان ۱۷ شهریور، خیابان پورشریف، کوچه برق‌لامع واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۳۹۹/۲/۲۰ با شماره ثبت ۳۲۹۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. محل کارخانه حوله برق لامع که از کارخانه‌های قدیمی تبریز است، از چندین سال قبل تعطیل است و شهرداری تبریز نیز چند سال است که به دنبال تملک و تبدیل آن به کارخانه نوآوری و محل استقرار استارت‌آپ ها خواهد بود.