بنگلادش، پدیده دهه‌های اخیر صنعت نساجی

تهیه و تنظیم: دکتر امیررضا باودر

صنایع نساجی بخش اصلی اقتصاد کشور بنگلادش است. صنعت نساجی بنگلادش در بازار رقابتی پوشاک جهان شهرت زیادی دارد. صنعت نساجی بنگلادش در کالاهای نساجی، بافتنی و پوشاک بافته شده تخصص دارد. بنگلادش رشد خارق‌العاده‌ای در نساجی و بخش پوشاک طی بیست سال گذشته نشان داده است. بنگلادش دارای تعداد زیادی کارخانه نساجی برتر است که به صادرات محصولات نساجی با کیفیت بالا به جهان مشغول هستند.

بنگلادش امروزه یکی از بزرگترین صادرکنندگان پوشاک در جهان است. این امر به دلیل رشد سریع و مدرن‌سازی این بخش در دهه گذشته و همچنین گام‌هایی است که در بهبود شرایط برای تقریباً چهار میلیون کارگر پوشاک برداشته شده است که دومین بخش گسترده برای جذب نیروی کار پس از بخش کشاورزی را شامل می‌شود.

تقویت بخش اولیه نساجی، ترویج صادرات با ارزش افزوده متوسط و بالا صنعت پوشاک، افزایش کمک ها و مشوق های دولتی برای تولید و صادرات محصولات کارخانه های نساجی، تاکید بر تنوع بازار با کسب بازار معاف از گمرک، ایجاد نیروی انسانی قوی برای طراحی مد از جمله اقدامات لازم برای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در نساجی و بخش پوشاک است.

امروزه توجه جهانی بر پیشرفت اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی که این کشور در دهه های اخیر به دست آورده است متمرکز شده است. حتی با وجود مشکلات ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹، این کشور آسیای جنوبی در مسیر تبدیل شدن به کشوری با درآمد متوسط در چند سال آینده است.

عواملی که باعث ایجاد و رونق نساجی در بنگلادش هستند عبارتند از منابع، فرصت ها و مجموعه‌ای از تصمیمات سیاسی که منجر به چند دهه رشد سریع شده است.

بررسی‌های منظم از افسران ارشد تدارکات (CPOs) در صنعت مد نشان می‌دهد که جذابیت بنگلادش به‌عنوان مقصدی برای تامین پوشاک همچنان قوی است با این حال این کشور در سال‌های اخیر با رقابت فزاینده‌ای مواجه شده است. اگرچه نظرسنجی CPO در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که بنگلادش به عنوان برترین نقطه منبع‌یابی جهانی است،

با این وجود ویتنام به شدت در حال نزدیک شدن و در بین مدیران اجرایی ایالات متحده ترجیح داده شد. اگرچه داده های قابل مقایسه برای صادرات جهانی در سال ۲۰۲۳ هنوز توسط سازمان تجارت جهانی منتشر نشده است، داده های واردات اروپا و ایالات متحده نشان می دهد که ویتنام احتمالاً در سال ۲۰۲۳ از بنگلادش پیشی گرفته و صنعت پوشاک آماده بنگلادش را از جایگاه خود به عنوان دومین صادرکننده بزرگ پوشاک پس از چین خارج کند.

در حالی که بخش پوشاک آماده بنگلادش همچنان صادرکننده قوی به صنعت مد اروپا است و سهم بازار خود را در دهه گذشته به میزان قابل توجهی افزایش داده است، این روند ممکن است ادامه پیدا نکند، توافقنامه تجارت ترجیحی جدید بین اتحادیه اروپا (EU) و ویتنام که در اوت ۲۰۲۰ راه اندازی شده است، می‌تواند منجر به عملکرد بهتر صادرات پوشاک از ویتنام نسبت به بنگلادش شود.

مقابله با چالش های بزرگ

در دهه گذشته، نساجی بنگلادش پیشرفت چشمگیری در مقابله با چالش‌های پیشرو داشته است، به ویژه در تنوع بخشیدن به مشتریان و محصولات، بهبود عملکرد تامین کنندگان و نیروی کار، و تقویت انطباق و پایداری. یک استراتژی کلیدی برای رشد این بخش در دهه گذشته، تنوع بخشیدن به کشورهای مشتری و حرکت به سمت محصولات پیچیده تر و خدمات با ارزش افزوده بوده است. بخش پوشاک بنگلادش در گسترش سبد مشتریان خود برای مدیریت ریسک و انطباق با الگوهای تغییر تقاضا در بازار جهانی مد پیشرفت کرده است.

با این حال، اروپا (۶۲ درصد ارزش صادرات) و ایالات متحده (۱۸ درصد ارزش صادرات) بازارهای مشتری پیشرو در صنعت پوشاک آماده بنگلادش باقی مانده‌اند، اگرچه وابستگی به ایالات متحده کاهش یافته است. فضایی برای افزایش صادرات به بازارهای غیرسنتی وجود دارد، به خصوص که بازارهای سنتی رشد کمتری را در خرده فروشی پوشاک نشان می‌دهند.

چندین مدیر منبع یابی پیشرفتی را که نساجی بنگلادش در تنوع بخشیدن و ارتقاء محصولات خود انجام می دهد، برجسته کردند. به عنوان مثال، اکنون ظرفیت بیشتری برای تولید پوشاک ساخته شده از الیاف مصنوعی وجود دارد. تولید محصولات پیچیده تری مانند لباس‌های بیرونی، اقلام سفارشی و لباس زیر؛ و شستشو، چاپ و تکمیل لیزری جدید را ارائه می دهد.

ورود به این بخش‌های جدید با تغییر قوانین مبدا برای تجارت ترجیحی با اتحادیه اروپا پشتیبانی می‌شود که امکان استفاده از پارچه‌های وارداتی را فراهم می‌کند. همچنین مقداری افزایش در یکپارچگی عمودی زنجیره تامین وجود داشته است که نتیجه آن این است که تامین‌کنندگان بیشتری اکنون می‌توانند زمان تحویل کمتر از ۹۰ روز استاندارد را ارائه دهند.

با این حال، بسیاری از کارخانه‌های بنگلادش هنوز به ارائه این محصولات جدید روی نیاورده‌اند و از سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای انجام این کار خودداری کرده‌اند. اعداد نشان می دهد که تی شرت، شلوار و ژاکت همچنان بر صادرات کشور تسلط دارند. در واقع، ده محصول برتر بنگلادش بیش از ۵۵ درصد از ارزش صادرات پوشاک این کشور به اتحادیه اروپا را در سال ۲۰۱۹ به خود اختصاص داده است. تی شرت پنبه‌ای نمادین حدود یک پنجم ارزش صادرات پوشاک بنگلادش به اروپا را تشکیل می دهد. در نتیجه، صنعت پوشاک بنگلادش با فشار قیمت محسوسی در دسته‌بندی محصولات اساسی مواجه است.

با این حال، بخش پوشاک آماده کشور به هیچ وجه همگن نیست. تولید کنندگان پیشرفته بنگلادش با درجه بالایی از کارآفرینی و مدیریت استراتژیک مشخص می‌شوند. این شرکت‌ها در بهبود بهره‌وری، دیجیتالی‌سازی، اتوماسیون و پایداری سرمایه‌گذاری کرده‌اند و بر اساس بهترین شیوه‌های بین‌المللی عمل می‌کنند. در مقابل، اپراتورهای کوچک که اکثریت بازار را تشکیل می دهند، معمولاً بر CMT تمرکز می کنند.

آنها تمایل به عدم امنیت مالی و عقب ماندگی در توانایی مدیریت دارند و همچنین بیشترین ضربه را از این همه‌گیری متحمل شده‌اند. به‌طور دلگرم‌کننده، مدیران منبع‌یابی برندهای جهانی پوشاک و خرده‌فروشان با تامین‌کنندگان بنگلادشی خود همکاری کرده‌اند و به آنها در بهبود کارایی و پایداری کمک می‌کنند.

دومین چالش عمده پیش روی این بخش، توانمندسازی کارگران و شکاف جنسیتی است. پیشرفت های قابل توجهی در حقوق استخدام مشاهده شده است که با دیجیتالی شدن پرداخت دستمزد افزایش یافته است. اگرچه شکاف جنسیتی همچنان یک مسئله است، اما وقتی صحبت از فرصت‌هایی برای پیشرفت شغلی از سطح ورودی می‌شود.

امروزه تمرکز بیشتری روی تنوع جنسیتی و همچنین فرصت هایی برای ارتقاء مهارت و پیشرفت شغلی وجود دارد. بخش پوشاک آماده بنگلادش به لطف ابتکاراتی که پس از آتش‌سوزی‌ها و دیگر بلایا صورت گرفت، توانسته است ایمنی کارخانه و امنیت شغلی و شفافیت پیشرفت چشمگیری را از خود نشان دهد که این اقدامات منجر به تعطیلی صدها کارخانه ناایمن و سطح پایین و افزایش فعالیت های اصلاحی در بسیاری دیگر شد. امروزه نه تنها ساختمان‌های کارخانه‌ها ایمن‌تر شده‌اند، بلکه بنگلادش اکنون بیش از هر کشور دیگری کارخانه‌های پوشاک سبز دارد، اگرچه سهم این کارخانه‌ها از صادرات پوشاک کشور کم است.

مشارکت این بخش در ابتکارات جدید در رابطه با تغییرات اقلیمی و دایره‌ای بودن، دستور کار پایداری را ارتقا داده است، به عنوان مثال از طریق مشارکت مد دایره‌ای، یک طرح چندجانبه با هدف افزایش بازیافت زباله‌های تولیدی صورت گرفته است.

همچنین تغییرات مقرراتی برای پایداری، به ویژه در اتحادیه اروپا، وجود خواهد داشت. تامین کنندگان باید تحقیق و توسعه و نوآوری را افزایش دهند. برای ارتقاء و تنوع محصول در زمینه هایی مانند مواد فنی و نوآوری عملکردیو با تمرکز بر دایره‌ای، فیبرهای نوآورانه و بهبودهای عملیاتی، پایداری را دنبال کنند.

فشار همه‌گیری و تغییرات در بازارهای جهانی چالش‌های سختی را برای صنعت پوشاک در بنگلادش به همراه آورده بود، اما امروز تغییرات جهانی در منبع‌یابی مد، موقعیت بنگلادش را در زنجیره‌های تامین صنعت تهدید می‌کند. این بخش نیاز به نوآوری، ارتقاء و تنوع، سرمایه‌گذاری در انعطاف‌پذیری، پایداری، رفاه کارگران و زیرساخت‌ها دارد. زیرساخت‌ها همچنان یکی از بزرگترین مسائل پیش روی توسعه نساجی در این کشور هست.

نگاه به آینده: دگرگونی در زمان تغییر

بخش پوشاک بنگلادش همیشه چشم‌انداز این را دارد که یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پوشاک در جهان باقی بماند و داستان چشمگیر رشد و پیشرفت خود را ادامه دهد. با این حال، صنعت پوشاک کشور با باد مخالف مواجه است و اگر بخواهد رونق بگیرد، باید در چندین زمینه اقدامات قاطعی انجام دهد. باید با چالش‌های رقابت بدون دسترسی تجاری ترجیحی مقابله کند. پاسخگویی به تقاضای کاهش یافته بازارهای سنتی مشتریانو ایجاد یک تغییر اساسی به سمت یک مدل منبع یابی مبتنی بر تقاضا و پایدارتر است.

برخی از خریداران بین المللی معتقدند صنعت نساجی بنگلادش به اندازه کافی سریع در این مسیر حرکت نمی کند. دیگران مثبت‌تر هستند: آنها احساس می‌کنند که با توجه به انعطاف‌پذیری و سازگاری که سازندگان بنگلادش در گذشته نشان داده‌اند، این صنعت قادر خواهد بود تحولات لازم را طی کند، اگرچه تغییرات ساختاری اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. از آنجایی که بنگلادش در چند سال آینده از وضعیت کشورهای کم‌توسعه‌یافته تا با درآمد متوسط فارغ‌التحصیل می‌شود، دسترسی ترجیحی به بازارهای اروپایی و دیگر بازارها قابل مذاکره است.

تعرفه‌های اضافی به‌طور جدی برای این بخش مخرب خواهد بود، اما هم‌سطح کردن زمین بازی با بازارهای رقیب نیز می‌تواند باعث تمرکز بسیار مورد نیاز بر بهره‌وری، و همچنین سرمایه‌گذاری در دیجیتالی‌سازی، اتوماسیون و پایداری شود. برخی از مدیران منبع یابی به تغییر حجم منابع به سمت کارخانه‌های متعلق به کشورهای خارجی در بنگلادش، به ویژه برای محصولات پیچیده یا فنی‌تر و محصولات مصنوعی اشاره کردند. آنها همچنین به دنبال تامین‌کنندگانی هستند که به طور مستمر روی پایداری، رفاه کارگران و شفافیت سرمایه‌گذاری کنند.

دولت بنگلادش ممکن است از تنظیم مجدد استراتژی‌های خود برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی سود ببرد. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، اغلب از شرکت‌های چند ملیتی، بهترین شیوه‌های مدیریت جهانی و عملیاتی و همچنین قابلیت تحقیق و توسعه و بودجه را به همراه دارد. اما صنعت لباس آماده بنگلادش در حال حاضر در مقایسه با همتایان آسیایی خود از نظر سرمایه گذاری مستقیم خارجی عقب است. به عنوان مثال، در ویتنام، شرکت های تحت حمایت FDI – از کره جنوبی، تایوان، هنگ کنگ، چین و جاهای دیگر- حدود ۷۰ درصد از صادرات پوشاک را تشکیل می‌دهند.

پوشاک بنگلادش در دهه گذشته به رشد و تحول چشمگیری دست یافته است و بر موانع مهمی در این راه غلبه کرده است. با این حال، در بحبوحه یک بیماری همه گیر جهانی و تغییر بازار جهانی تامین پوشاک، با مجموعه جدیدی از چالش ها مواجه شده بود. در سال‌های آینده، صنعت باید با مشارکت تولیدکنندگان، خریداران بین‌المللی، نمایندگان کارگران، دولت و سایر ذینفعان، تحولی جامع‌تر را در آغوش بگیرد.

از آنجایی که خریداران بین المللی در حال حرکت در محیط به سرعت در حال تغییر هستند، آنها وظیفه دارند با تامین‌کنندگان پیشرفته‌تر برای توسعه زنجیره‌های تامین مبتنی بر تقاضا و پایدارتر کار کنند. برای انجام این کار، آنها نیاز به ایجاد مشارکت‌های عمیق‌تر و واقعاً استراتژیک دارند، در حالی که برای غلبه بر پویایی کاهش تورم دهه‌های گذشته در بازارهای خرده فروشی پوشاک جهانی تلاش می‌کنند.

نیروی کار فراوان، مزیت رقابتی در تولید، انرژی و گاز طبیعی کم هزینه و فرصت کاهش تعرفه دسترسی به بازار اروپا و ایالات متحده آمریکا ازعواملی هستندکه باعث رشد صنعت نساجی بخصوص در بخش پوشاک آماده شده است.

علاوه بر این تصمیمات سیاسی و تلاش مستمر دولت برای معافیت از عوارض گمرکی، دسترسی به بازار به کشورهای توسعه یافته، تقویت EPZ و SEZ از طریق سرمایه گذاری مستقیم خارجی(FDI)، بهبود تصویر بنگلادش برای جذب مستقیم سرمایه گذاری خارجی (FDI)، تمرکز روی ارزش افزوده، ارتقاء فناوری و پشتیبانی از ظرفیت سازی، برنامه توسعه منابع انسانی، کاهش هزینه انجام تجارت در بنگلادش، حمایت از سیاست برای بهبود تولید نساجی، آگاه‌سازی از استانداردهای بین المللی کیفیت، و معرفی مفهوم آموزش حین کار نیز بر توسعه این صنعت موثر بوده است.

در نهایت پیش‌بینی می‌شود صنعت نساجی و پوشاک بنگلادش به رشد خود ادامه دهد و بر اساس گزارش‌ها انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ بیش از ۱۰ درصد از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد. این صنعت همچنین قرار است از تغییر مداوم الگوهای منبع یابی جهانی منتفع شود زیرا کشورهای بیشتری به دنبال تنوع بخشیدن به زنجیره تامین خود هستند.

احتمالا بخش پوشاک بنگلادش در سال ۲۰۲۳ شاهد افت کوتاه مدت خواهد بود، اما انتظار می رود در سال ۲۰۲۴ یک بازگشت قوی داشته باشد که به صادرات این بخش به ۵۶ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۶ کمک می کند.