تار و پود هنر ایرانی در گرو برنامه ریزی

ضرورت توجه به کاربردی شدن صنایع دستی در جامعه (بخش دوم )

در دنیایی که عصر ارتباطات می خوانیمش و همه اطلاعات تنها با سرعت فشار دادن چند دکمه پیش رویمان قرار می گیرد و به راحتی به دریایی از یافته های علمی، ادبی، هنری، خلاقیت و ذوق و سلیقه دسترسی می یابیم اگر کمی فقط کمی دیر بجنبیم قافله هنر و صنایع دستی را باخته ایم. تا همین الان هم این قافله را باخته ایم چرا که دیگر بچه های ما دور سفره قلمکار نمی نشینند و در مجمعه های مسی کنگره دار غذا نوش جان نمی کنند، دیگر یادمان رفته که روی طاقچه اطاقمان دستمال ترمه زری دوزی پهن کنیم و پرده آئینه کاری پشت پنجره ها بیاویزیم، اما به جای همه این هنر و لطافت به پارچه های حریر نازک شیشه ای ترک افتخار می کنیم و از اینکه در ظروف پیرکس و آرکوپال فرانسوی غذا می خوریم به خود می بالیم و روز به روز فرزندانمان را از هنر و سنت ایرانی دور می کنیم.
از آن هنگام که گلدان قلمکار اصفهان فقط در بوفه اعیان و اشراف دیده و مشابه خارجی و بدل آن در اکثر فروشگاه ها برای همگان با قیمتی بسیار نازل عرضه شد، این بهانه به دست سوءاستفاده کنندگان افتاد که صنایع دستی به علت قیمت بسیار بالادیگر مقرون به صرفه نیست، پس بهتر است اجناس چینی، هندی و پاکستانی را جایگزین کنیم. ضمن اینکه از کاربردی کردن صنایع دستی هم غافل شدیم. چرا که آفتابه لگن مسی مادربزرگ، شمعدان قلم کار یادگار خان عمو و فرش، گلیم و گبه عمه جان در صندوقچه ها رفت و گرد فراموشی بر آنها نشست.

هنر، پیام رسان فرهنگ و تمدن ایرانی
صنایع دستی با توجه به ویژگی ها و شاخصه های آن می تواند به عنوان یک پیام رسان جدی از فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی کشورمان در سطح جهانی نقش ایفا نماید. سه عنصر هنر، فرهنگ و صنعت در ذات صنایع دستی نهفته است، این صنایع ریشه در فرهنگ و تمدن این ملت دارد. ارزش بالقوه صنایع دستی ایران به گونه ای است که اگر این صنایع ساماندهی و تقویت شوند و سرمایه گذاری لازم در مورد تولید محصولات صورت گیرد، با صادر کردن آنها به کشورهای دیگر می توان از صادرات نفت بی نیاز شد.
حجت الاسلام والمسلمین حسن ملک محمدی، نماینده مردم دامغان و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس با اشاره به اینکه زبان صنایع دستی زبان آرامش است می گوید: «نقش ها و طرح های صنایع دستی همه خطوط آرامش بخش و دلنشینی دارند و انسان صنعتی امروز به استفاده از اینها نیاز دارد تا راحت فکر کند و بهتر بیندیشد و وقتی بهتر بیندیشد می تواند مشکلات را بهتر حل کند و استفاده از این ابزار یعنی آموزش همیشگی که در کنار آن آرامش در خانه و کار را نباید از نظر دور کرد.»
عضو کمیسیون فرهنگی اضافه می کند: «ایران کشوری است که قومیت های گوناگونی دارد و هر قوم، فرهنگی مخصوص به خود دارد که در توالی سال ها به گونه ای خاص شکل گرفته است و ماهیت آن قوم را تشخص بخشیده است و تعلق خاطر افراد به فرهنگ قوم خود سبب پایداری و تکوین آن در طول تاریخ شده و هر قومی دارای ادبیات، موسیقی، پوشاک و آداب و رسوم خاصی شد، بنابراین نباید این یافته ها را به آسانی از دست بدهیم و آنها را دستخوش تغییر و تحول کنیم.»
از آقای ملک محمدی سوال می کنم منظورتان از تغییر و تحول چیست، چون هنر باید به روز باشد؟
و او در پاسخم این طور می گوید: «منظورم تغییر در مدیریتهاست. متاسفانه طی ماه های اخیر شاهد تغییرات زیادی در بخش مدیریتی سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری بودیم تغییر مدیریتها در زمان کوتاه یک آفت است و با توجه به اینکه صنایع دستی یکی از فرصت های بسیار مهم و درآمدزا و ارزآور برای کشور است که می تواند با صدور نفت رقابت کند، این صنعت نباید دستخوش تحولات زیاد آن هم در بخش مدیریتی باشد.»
حجت الاسلام ملک محمدی، اضافه می کند: «با توجه به اینکه صنایع دستی خلاقیت و نوآوری ایرانیان را به دنبال دارد در بحث اشتغالزایی هم بسیار مناسب است و نقش بسزایی دارد ضمن اینکه می تواند معرف تاریخ ، تمدن و فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی به جهانیان باشد و سازمان میراث فرهنگی با استفاده از فرصتهای تاریخ و تمدن درخشان ایران و مناظر جذاب و طبیعت منحصر به فرد می تواند در جذب صنعت توریسم نقش مهمی ایفا کند که متاسفانه تغییر مدیریت در فرصت کوتاه تبعات زیادی را به دنبال دارد که عدم برنامه ریزی مکمل و دقیق یکی از اثرات سوء این جابه جایی هاست.»
توریست نداریم!
خیابان استاد نجات اللهی یا همان ویلای معروف را همه به عنوان یکی از مراکز اصلی فروشگاه های صنایع دستی می شناسیم. به همراه محمدعلی شیخ زاده عکاس روزنامه سری به چند مغازه می زنیم و نظر مردم و فروشندگان را در مورد رونق کسب و کار و استقبال مردم از این هنر و صنعت اصیل اسلامی- ایرانی جویا می شویم.
آقای مسعود غضنفری، که ۱۱سال است در یکی از این فروشگاه ها به عنوان کارمند مشغول فعالیت است، از کسادی بازار صنایع دستی به شدت گله دارد و می گوید: «متاسفانه به دلیل اینکه مدتی است توریست و میهمان خارجی زیادی نداریم، فروش ما هم به شدت پایین آمده است و مردم هم به دلیل گرانی اجناس و بالابودن قیمتها خیلی علاقه ای به خرید صنایع دستی نشان نمی دهند.» نظر وی را در مورد عرضه اجناس چینی در فروشگاه های صنایع دستی می پرسم که در پاسخم می گوید: «در فروشگاه های این خیابان کمتر اجناس چینی پیدا می شود، اما دیده ام که مردم از مصنوعات چینی و هندی خیلی بیشتر از صنایع دستی خودمان به دلیل ارزان و نازل بودن قیمتها استقبال می کنند، ولی شما هیچ گاه نمی توانید جنس چینی را با هنر دست و صنعتگر ایرانی مقایسه کنید، اصلاقابل قیاس نیست، مسئولان باید جلوی واردات مصنوعات چینی را بگیرند.»
خانم آقایی هم که دانشجو می باشد و برای خرید کوله پشتی سنتی وارد این فروشگاه شده است نقطه نظرات خود را در مورد صنایع دستی کشورمان این طور بیان می کند: «همیشه از دیدن آثار زیبای این فروشگاه ها لذت می برم و فقط آنها را تماشا می کنم و حسرت می خورم چون قیمت این اجناس آن قدر بالاست که از عهده خرید آن برنمی آیم.»
و به او می گویم الان که خوشبختانه ظاهرا برای خرید آمده اید، می خندد و می گوید: «البته قصد خرید داشتم ولی فعلابودجه کافی ندارم.»
کمی جلوتر می رویم به یکی دیگر از فروشگاه های آنتیک که سابقه ای ۳۷ ساله دارد وارد می شویم، فضای بسیار دلچسب و مسحورکننده ای دارد، مغازه نسبتا کوچکی است، اما هرچه هنر و صنعت از لباس و سنگ و جواهرات گرانبها گرفته تا ظروف مسی و سماور و قالی و گلیم دور و برت به چشم می خورد و همه با سلیقه ای خاص در جای مخصوص خود چیده شده است. از آقای محمدیان که ۲۳ سال سابقه کار دارد در مورد هنر و رونق کار می پرسم، او هم مثل دیگر همکاران خود از کم رونقی بازار و نیامدن توریست شکایت می کند و از بی توجهی مسئولان به این مسئله گله دارد. وقتی به سنگهای زیبا با رکابهای نقره جلوی پیشخوان اشاره و از قیمت بسیار بالای آن گله می کنم می گوید: «متاسفانه این روزها سنگهای چینی و تقلبی هم مثل اجناس دیگر به دنیای هنر و صنایع دستی ما رسوخ کرده و مثل موریانه سرمایه اصیل ما را می خورد.» وی می گوید: «همین چند روز پیش بود که از یک برنامه رادیویی شنیدم که به نقل از وزیر بهداشت، در مورد حساسیت های پوستی و موارد بهداشتی بدلیجات تقلبی به مردم هشدار می داد، اما خوشبختانه تمام سنگهای این مغازه اصل است و هنر دست می باشد ارزش کاردست را نباید با کار ماشینی یکی کرد.»
و آقای شیرازی هم در ادامه سخنان دوست خود با اشاره به اینکه خریداران و دوستداران واقعی هنر، صنایع دستی را به هر قیمتی که باشد، می خرند و قدر و ارزش هنر را می دانند، می گوید: «متاسفانه این روزها تولیدکنندگان صنایع دستی، هنرشان را با خود به زیر خاک می برند هر هنرمندی که از دنیا می رود، فرزندش آن صنعت را می بوسد و کنار می گذارد چون مواد اولیه و بازار مناسب برای فروش محصولات هنری که باید روزها وقت صرف کند و چشم روی کار بگذارد، وجود ندارد و کسی نیست که از روستائیان پرتلاشی که ساعتها پای دار قالی می نشستند و دانه دانه چله و کمان می گرفتند و با شانه روی آن می کوبیدند و نقش ترنج می ریختند، حمایت کند. ریشه هنر در حال قطع شدن است.» وقتی به او می گویم مسئولان سازمان میراث فرهنگی تلاش های زیادی کرده اند و بازارچه هایی جهت فروش صنایع دستی در طول سال دایر نموده اند، تبسمی معنادار می کند و می گوید: «آنچه در این بازارچه ها عرضه می شود، با صنایع دستی که در اصفهان و یزد و فروشگاه های معتبر می بینید قابل مقایسه نیست در این بازارچه ها هنر به بدترین شکل عرضه می شود و تاسف بارتر از همه اینکه اجناس چینی هم در کنار این صنایع دستی در دسترس عموم قرار می گیرد.

توریست چینی در فروشگاه عرضه صنایع دستی
با آقای حسام کیانی که به اتفاق همسر و فرزندش برای خرید چند تابلوی صنایع دستی وارد فروشگاه می شوند، صحبت می کنم، او در مورد اجناس تزئینی چینی این طور نظرش را بیان می کند: «به هیچ عنوان کالای چینی نمی خرم وقتی خودمان این همه هنر، زیبایی و صنعت داریم، دیگر چه جایی برای واردات کالاهای چینی.»
او می گوید: «همیشه برای هدیه صنایع دستی می خرم و در همین جا از مسئولان می خواهم جلوی واردات کالاهای چینی بخصوص صنایع به اصطلاح دستی را بگیرند.» و در همین هنگام یک توریست چینی وارد مغازه می شوند. از مترجم می خواهم نظرش را در مورد صنایع دستی ایران بپرسد و او خیلی مشتاق این طور می گوید: «سفری به شیراز و تخت جمشید داشتم، خیلی زیبا بودند همچنین وسایل و صنایع دستی آن ، اما فکر می کنم مسئولان فرهنگی باید در مورد این آثار بیشتر برای ما توریستها توضیح دهند تا بیشتر ایران و هنر ایرانی را بشناسیم.»

توریسم، صنعتی درآمدزا در دنیا
صنعت توریسم به گفته کارشناسان جهانی در آینده ای نه چندان دور به عنوان یکی از مهم ترین صنایع درآمدزای دنیا به شمار خواهد رفت و این در حالی است که در اقتصاد بسیاری از کشورها صنعت توریسم جایگاه ویژه ای دارد. حال صنعت توریسم چه ارتباطی با صنایع دستی دارد؟ عبدالحمید مویدی مدیر یکی از بخش های پژوهشی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شاهرود در پاسخ به سوال فوق به گزارشگر کیهان می گوید: «هنرهای سنتی ایران که شامل بخش های مختلفی همچون هنرهای صناعی، کتابت و نگارگری، موسیقی سنتی و مقامی، نمایش های سنتی و آئینی و همچنین هنرهای وابسته به معماری است، هر یک به تنهایی مولفه های بسیاری را برای جلب و جذب گردشگران داراست.»
وی می گوید: «گستردگی هنرهای سنتی ایران فراتر از آن چیزی است که ما از آن یاد می کنیم و همین تنوع و گستردگی یکی از مزایای ویژه به کارگیری صنایع دستی و هنرهای سنتی در توسعه گردشگری فرهنگی است.»
این مدیر پژوهشی اضافه می کند: «آثار هنری و صنایع دستی ایران، سفیران فرهنگی ما در کشورهای مختلف هستند به همین دلیل تعامل دستگاه های دست اندرکار با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و جلوگیری از جابه جایی و تعویض مدیران برای مدیریت صحیح این هنرها حائز اهمیت می باشد.»

حمایت از هنر ایرانی- اسلامی
صنایعی مانند معرق، سفال، حکیم، سوزن کاری، منبت، حصیربافی، سرامیک و… تجلی فرهنگ دیرین است که جاذبه های فراوانی برای گردشگران دارد و همین طور به تقویت هویت قومی نیز کمک می کند، اما بسیاری از کسانی که به این حرف مشغول بودند، شغل خود را به دلیل نبود تقاضا در بازار کالااز دست دادند.
به اعتقاد کارشناسان صنایع دستی متاسفانه افزایش روند مهاجرت از روستاها به شهرها شاخه هایی از صنایع دستی ناب و بی همتای ایران را در معرض انقراض قرار داده است و نسل تازه ای که باید چنین میراث با ارزشی را حفظ کند بیشتر راهی شهرها شده اند.
مهدی معظمی، کارشناس فنی صنایع دستی با اشاره به اینکه جایگاه صنایع دستی مثل گذشته نیست در گفت وگو با گزارشگر کیهان اینطور می گوید: «بعد از آشنایی با غرب و ورود کالاهای کارخانه های غربی به کشور، بازار بسیاری از صنایع دستی بومی کشور، به خاموشی رفته و دامنه فعالیت آنها محدود شده است.
وی با اشاره به اینکه مدرن شدن زندگی امروز، باعث از بین رفتن جایگاه واقعی صنایع دستی شده است، می گوید: «با ورود صنعت و تکنولوژی ماشینی، صنایع دستی می رود که کم کم به ورطه فراموشی سپرده شود، اما نباید از این نکته هم غافل شد که این هنر توانایی به روز شدن و رقابت با صنایع ماشینی را هم دارد تنها باید صنایع دستی را کاربردی کرد.»
این کارشناس فنی می گوید: «یکنواختی در بازار صنایع دستی معضل دیگری است که باعث افزایش نرخ بیکاری می شود و از سوی دیگر صنایع دستی که حافظ میراث های کهن قومی است کم کم در سبد کالاهای مصرفی افراد رنگ می بازد و جای خود را به سایر تولیدات ماشینی می دهد، اگر صنایع دستی به نیاز مشتریان و سلایق آنها توجهی ویژه و مضاعف نداشته باشد در آینده ای نه چندان دور بیش از امروز به کالای لوکس تبدیل می شود و از فهرست کالاهای مصرفی خانواده های ایرانی حذف خواهد شد، بنابراین توجه به رنگ، نقش و بسته بندی هایی که برای مخاطبان جذابیت داشته باشد، می تواند در تداوم خرید کالای دستی تاثیرگذار باشد.»

عینک خوش بینی مسئولان سازمان میراث فرهنگی
علی رغم تمام گله و شکایتی که مردم و فروشندگان محصولات صنایع دستی و تولیدکنندگان از وضعیت بغرنج صنایع دستی و هنر اصیل ایرانی- اسلامی دارند، مسئولان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی عینک خوش بینی به چشم زده اند و وضعیت این صنعت و هنر را این گونه که مردم می بینند و ما می گوییم نمی بینند و به اعتقاد آنها آمار و ارقام چیز دیگری می گویند که ظاهراً و به زعم آنها حکایت از رشد و توسعه صنایع دستی در کشور دارد!
احمد بالان مدیر کل حوزه امور بازرگانی معاونت صنایع دستی نیز در گفت وگو با گزارشگر کیهان با تاکید به افزایش صادرات صنایع دستی طی دو سال گذشته به جوایز صادراتی دریافتی در بخش صنایع دستی اشاره می کند و می گوید: «جوایز صادراتی برای صنایع دستی ۸ درصد است در حالی که در مورد دیگر کالاها این جوایز فقط ۴ درصد لحاظ شده است.
همچنین تا سال ۸۸ ،۲۰ قلم از صنایع دستی در لیست کتاب مقررات قانون صادرات و واردات ثبت شده بود، حال آنکه در حال حاضر این لیست به ۱۰۰ قلم افزایش یافته است و تاکنون ۱۵۷ مهر اصالت برای کالاهای صنایع دستی از سوی یونسکو دریافت کرده ایم که با کسب این مهرها، در منطقه بیشترین آمار را به خود اختصاص دادیم.»
مدیر کل حوزه امور بازرگانی معاونت صنایع دستی در ادامه به برپایی نمایشگاه بین المللی صنایع دستی در ۲۰ خرداد همزمان با روز جهانی صنایع دستی اشاره می کند و می گوید:« این نمایشگاه از ۲۰ تا ۲۷ خرداد در مصلای امام خمینی و با حضور کشورهای مختلفی به منظور ارائه آثار هنری و صنایع دستی کشورمان در ۴۵۰ غرفه دایر می شود.»
بالان می گوید: «در این نمایشگاه هنرمندان استان های مختلف کشورمان کالاهای بومی خود را به معرض نمایش می گذارند.»
گزارش روز

روزنامه کیهان، شماره ۱۹۹۴۴ به تاریخ ۱۷/۳/۹۰، صفحه ۵ (گزارش روز)