صنعت فرش ماشینی ایران با بکارگیری آخرین تکنولوژی روز ماشین‌آلات دنیا، با تولید سالانه ۸۵ میلیون مترمربع انواع فرش ماشینی و صادرات ۴۰۰ میلیون دلاری در سال، یکی از بالنده‌ترین بخش‌های صنعت نساجی ایران است. اگرچه رشد و تکامل این صنعت طی ۲۵ سال گذشته در کنار روند صعودی صادرات آن نشان از توان و ظرفیت بالای این صنعت دارد، اما ازجمله عواملی که رشد آن را تهدید می‌کند وابستگی شدید ارزی در بخش‌های مختلف به‌ویژه ماشین‌آلات و مواد اولیه است. بدیهی است که این نوع وابستگی درمورد برخی از مواد اولیه بروز بیشتری دارد؛ الیاف و نخ اکریلیک به‌عنوان پرمصرف و مهم‌ترین مواد اولیه‌ی مصرفی صنعت فرش محسوب می‌شوند؛ الیاف تقریباً وابستگی کامل و در مورد نخ اکریلیک تا حدودی وابستگی به خارج از کشور مشهود است.
نگاهی کوتاه بر آمار ارائه‌شده‌ی گمرک جمهوری اسلامی ایران درزمینه‌ی واردات فرش ماشینی، نشان می‌دهد که الیاف، تاو، تاپس و نخ اکریلیک طی سال‌های گذشته نوسانات زیادی را تجربه کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل نوسانات واردات الیاف و نخ اکریلیک، تغییر و یا به عبارتی ارتقای تراکم عرضی یا شانهی ماشین‌های بافندگی فرش است؛ به این معنی که با ورود ماشین‌آلاتی با شانهی بالا به‌ویژه ماشین‌های بافندگی ۱۰۰۰ شانه و بیشتر، طی ۵ سال گذشته نیاز به نخ‌های با نمره‌های ظریف از ۲۷ تا ۴۰ «سه لایه متریک»، در صنعت فرش ماشینی ایران به‌شدت افزایش یافت. از طرفی صنعت ریسندگی نخ فرش ماشینی کشور -که مشمول تولید نخ‌های زیر ۲۷ سه لایه بود- نتوانست مطابق با ورود ماشین‌های شانهی بالای بافندگی فرش، نخ ظریف موردنیاز آن‌ها را تأمین کند. درنتیجه تعداد زیادی از تولیدکنندگان فرش ماشینی با هجوم به سمت کارخانه‌های ریسندگی نخ فرشی ترکیه، نخ موردنیاز خود را در «تناژ» بالا وارد کردند.
در ادامه جدول‌هایی برای نشان دادنِ کمّی الیاف در سال‌های متفاوت ارائه خواهد شد. جدول شماره (۱) مقادیر واردات الیاف و نخ اکریلیک طی سال‌های ۹۳ تا ۹۷ را نشان می‌دهد:
بررسی مقادیر مندرج در این جدول می‌تواند نتایج تأمل‌برانگیز و قابل‌توجهی را برای صنعتگران، سایر دست‌اندرکاران این صنعت، همچنین متولیان مرتبط در وزارت صنعت، معدن و تجارت داشته باشد که در ادامه به تعدادی از آن‌ها پرداخته می‌شود.
الف- بررسی واردات نخ اکریلیک فرش ماشینی در ۵ سال گذشته
نمودار شکل شماره (۱) نشاندهندهی حجم واردات نخ از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ در ایران است. همان‌طور که از نمودار مشخص است، واردات نخ اکریلیک در سال ۱۳۹۳ حدود ۱۸۲۰ تن بوده است که در سال ۱۳۹۴ به ۸۴۵۰ تن (رشد ۵/۴ برابری) و در سال ۱۳۹۵ به اوج خود؛ یعنی ۱۰۵۳۰ تن رسیده است. این بدان معناست که در سال ۱۳۹۵ به‌طور متوسط ماهیانه حدود ۹۰۰ تن نخ اکریلیک وارد کشور شده است. این افزایش واردات، بیانگر آن است که طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ صنعت ریسندگی نخ فرش ماشینی ایران غافلگیر شده و با تمام تلاش‌های خود نتوانسته نخ مصرفی کارخانه‌های بافندگی فرش ماشینی کشور را تأمین کند.
با اقدام همراه با تأخیر مدیران صنعت ریسندگی کشور، ارتقای ماشین‌آلات خطوط تولید و واردات فنّاوری‌های نوین ریسندگی مانند «تاو به تاپس»، تولید نخ اکریلیک در داخل افزایش‌یافته و واردات نخ در سال ۱۳۹۶ به ۶۵۷۰ تن کاهش یافت. این روند کاهشی در سال ۱۳۹۷ نیز ادامه پیدا کرد که با افزایش شدید و چند برابری نخ ارز به توجیه‌ناپذیر شدن واردات نخ اکریلیک و درنتیجه کاهش شدید واردات به میزان ۱۸۷۰ تن؛ یعنی تقریباً معادل واردات پنج سال قبل از آن (سال ۹۳) منجر شد. روندی که به نظر می‌رسد در سال ۹۸ هرچند با شیبی کمتر، ادامه خواهد داشت.
واردات نخ اکریلیک در سال ۱۳۹۳ حدود ۱۸۲۰ تن بوده است که در سال ۱۳۹۴ به ۸۴۵۰ تن (رشد ۵/۴ برابری) و در سال ۱۳۹۵ به اوج خود؛ یعنی ۱۰۵۳۰ تن رسیده است. این بدان معناست که در سال ۱۳۹۵ به‌طور متوسط ماهیانه حدود ۹۰۰ تن نخ اکریلیک وارد کشور شده است. این افزایش واردات، بیانگر آن است که طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ صنعت ریسندگی نخ فرش ماشینی ایران غافلگیر شده و با تمام تلاش‌های خود نتوانسته نخ مصرفی کارخانه‌های بافندگی فرش ماشینی کشور را تأمین کند.
ب- بررسی واردات مجموع الیاف، تاو و تاپس اکریلیک در ۵ سال گذشته
بررسی میزان واردات الیاف، تاو و تاپس طی ۵ سال گذشته حکایت از افت‌وخیز معنادار آن دارد. همان‌طور که در نمودار شکل شماره (۲) مشخص است، مجموع واردات الیاف، تاو و تاپس اکریلیک به کشور، روند افزایشی و سپس کاهشی داشته است به‌گونه‌ای که از ۹۲ هزار تن در سال ۱۳۹۳ به ۸۵ هزار تن در سال ۱۳۹۴ کاهش و سپس به اوج خود یعنی ۱۴۷ هزار تن در سال ۱۳۹۶ افزایش یافته و در سال ۱۳۹۷ به ۱۱۵ هزار تن کاهش پیداکرده است.
این نمودار نشان می‌دهد که اوج واردات الیاف، تاو و تاپس به کشور در سال ۱۳۹۶ بوده است و به نظر می‌رسد این مهم‌ترین دلیل بر کاهش شدید واردات نخ اکریلیک در آن سال (۱۳۹۶) باشد؛ به عبارتی به نظر می‌رسد سال ۱۳۹۶ سالی است که صنایع ریسندگی نخ فرش ماشینی ایران توانسته‌اند هرچند با تأخیر فاز ۳ ساله، اما با سرعت نسبتاً خوبی جبران خسارت کرده و از خروج حجم بیشتر ارز از کشور جلوگیری کنند.
بررسی‌های اولیه و ابتدایی نشان می‌دهد که با رقم واردات ۷/۱ میلیارد دلار طی ۵ سال می‌توان تقریباً یک خط بسیار بزرگ و یا چند کارخانه کوچک‌تر تولید الیاف اکریلیک با ظرفیت تولیدی معادل کل الیاف مصرفی موردنیاز کشور راه‌اندازی کرد که نه‌تنها از خروج مقادیر قابل‌توجه ارز از کشور جلوگیری می‌کند، بلکه حجم قابل‌توجهی اشتغال پدید آورده و مهم‌تر از همه اینکه وابستگی تولید فرش ماشینی کشور به الیاف اکریلیک را برای همیشه از بین می‌برد.
ج- بررسی مجموع واردات الیاف و نخ اکریلیک فرش ماشینی در ۵ سال گذشته
اگر مقادیر واردات سالانه الیاف و نخ اکریلیک به‌طور هم‌زمان بررسی شوند، نمودار ترکیبی شکل شماره (۳) به دست می‌آید که به کمک آن می‌توان رفتار واردات الیاف و نخ اکریلیک و مجموع آن‌ها را بهتر ارزیابی کرد. این نمودار نشان می‌دهد که طی ۵ سال گذشته و علیرغم کمبودهای فراوان موجود، وزن واردات نخ همواره با اختلاف معناداری از وزن مجموع واردات الیاف، تاو و تاپس کمتر بوده است. این به‌نوعی بیانگر آن است که صنعتگران سخت‌کوش در هر دو بخش ریسندگی نخ و بافندگی فرش ماشینی تمام تلاش خود را کرده‌اند تا تاجایی که ممکن است از ظرفیت‌های تولیدی داخل کشور به نفع اقتصاد و اشتغال کشور استفاده کنند.
با بررسی آمار و ارقام واردات از زاویه‌ای دیگر، نمودار شکل شماره (۴) به دست می‌آید که سهم الیاف (شامل الیاف استیپل، تاو و تاپس) و نخ را از مجموع واردات در ۵ سال گذشته نشان می‌دهد. با مشاهده‌ی این نمودار می‌توان پی برد که از کل واردات پنج سال گذشته تنها ۷% وزن کل واردات به نخ اکریلیک اختصاص داشته و ۹۷% باقی‌مانده مربوط به واردات الیاف (استیپل، تاو و تاپس) است. این ارقام نشان می‌دهد که وابستگی شدیدی که در بخش مواد اولیه صنعت فرش ماشینی ایران وجود دارد مربوط به الیاف اکریلیک (به هرسه شکل الیاف، تاو و تاپس) است. اگر مجموع وزن الیاف و نخ وارداتی طی ۵ سال گذشته محاسبه شود، رقم ۵۶۵ هزار تن یا به‌طور متوسط سالانه ۱۱۳ هزار تن واردات به دست خواهد آمد. اگر رقم تقریبی ۸/۲ دلار به ازای هر کیلو الیاف و ۱/۴ دلار برای هر کیلو نخ اکریلیک وارداتی فرض شود، مجموع ارزبری مواد اولیه اکریلیکی صنعت فرش ماشینی طی پنج سال گذشته به رقم ۷/۱ میلیارد دلار (و یا سالانه ۳۴۰ میلیون دلار) خواهد رسید. بررسی‌های اولیه و ابتدایی نشان می‌دهد که با رقم واردات ۷/۱ میلیارد دلار طی ۵ سال می‌توان تقریباً یک خط بسیار بزرگ و یا چند کارخانه کوچک‌تر تولید الیاف اکریلیک با ظرفیت تولیدی معادل کل الیاف مصرفی موردنیاز کشور راه‌اندازی کرد که نه‌تنها از خروج مقادیر قابل‌توجه ارز از کشور جلوگیری می‌کند، بلکه حجم قابل‌توجهی اشتغال پدید آورده و مهم‌تر از همه اینکه وابستگی تولید فرش ماشینی کشور به الیاف اکریلیک را برای همیشه از بین ببرد. این نتیجه بسیار مهمی است که نه‌تنها بخش خصوصی باید به فکر راه چاره‌ای برای آن باشد بلکه متولیان بخش نساجی وزارت صنعت، معدن و تجارت باید آن را به‌عنوان یک طرح کلانِ ملی بشناسند؛ چراکه می‌تواند یک‌بار برای همیشه از خروج صدها میلیون دلار ارز از کشور جلوگیری کرده و صنعت فرش ماشینی ایران را در مقابل رقبای قدرتمندی مانند ترکیه محافظت کند.
د- بررسی واردات الیاف و نخ اکریلیک در ۵ سال گذشته و ارتباط آن با تولید و صادرات فرش ماشینی کشور
اگر مجموع واردات الیاف، تاو، تاپس و نخ اکریلیک طی ۵ سال گذشته بررسی شود نمودار شکل شماره (۵) به دست خواهد آمد. این نمودار، نشان می‌دهد که مجموع واردات الیاف و نخ اکریلیک در سال ۱۳۹۶ به اوج خود یعنی رقم ۱۵۳ هزار تن رسیده است.
اما ازجمله عواملی که رشد صنعت فرش ماشینی را تهدید می‌کند وابستگی شدید ارزی در بخش‌های مختلف به‌ویژه ماشین‌آلات و مواد اولیه است. بدیهی است که این نوع وابستگی درمورد برخی از مواد اولیه بروز بیشتری دارد؛ الیاف و نخ اکریلیک به‌عنوان پرمصرف و مهم‌ترین مواد اولیه‌ی مصرفی صنعت فرش محسوب می‌شوند؛ الیاف تقریباً وابستگی کامل و در مورد نخ اکریلیک تا حدودی وابستگی به خارج از کشور مشهود است.
ازآنجایی‌که تقریباً تمام الیاف و نخ اکریلیک مصرفی کشور وارداتی بوده، تولید داخلی آن تقریباً صفر بوده است. این نمودار به‌عنوان بیان‌کننده‌ی میزان تقریبی تولید فرش ماشینی اکریلیک در ایران، نشان می‌دهد که تولید فرش اکریلیک در سال ۱۳۹۶ به اوج خود رسیده است. اگر نخ «خاب» مصرفی هر فرش ماشینی ۱۲ متری اکریلیکی، تقریباً به‌طور متوسط ۳۸ کیلوگرم (با احتساب ضایعات و…) باشد، رقم ۱۵۳ هزار تن واردات الیاف و نخ اکریلیک نشاندهندهی تولید ۴۸ میلیون مترمربع فرش ماشینی اکریلیک از مجموع ۸۵ میلیون مترمربع تولید فرش ماشینی سالانه کشور (۵۶ درصد) است.
از طرفی روند واردات الیاف و نخ اکریلیک طی سال ۱۳۹۷ با افت بسیار شدید همراه بوده است به‌گونه‌ای که مجموع واردات الیاف و نخ اکریلیک از ۱۵۳ هزار تن در سال ۱۳۹۶ به رقم ۱۱۶ هزار تن کاهش‌یافته است. آمارها نشان می‌دهد که علیرغم نابسامانی‌های اقتصادی و امواج تند نوسان شدید قیمت‌ها، تولید فرش ماشینی ایران در سال ۱۳۹۷ درمجموع کل سال کاهش چندانی نداشته است؛ بنابراین با فرض تولید ۸۵ میلیون مترمربع فرش ماشینی در سال ۱۳۹۷ می‌توان پی برد که با افزایش شدید نرخ ارز و درنتیجه افزایش قیمت افسارگسیخته‌ی الیاف و نخ اکریلیک، سهم فرش اکریلیک از تولید کل فرش ماشینی ایران از ۵۷ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۴۴ درصد (حدود ۳۷ میلیون مترمربع) کاهش‌یافته است. این مقایسه نشان می‌دهد حدود ۱۳% از تولید فرش ماشینی اکریلیک ایران در سال ۱۳۹۷ از تولید سایر فرش‌ها (مانند پلی‌استر و یا پلی‌پروپیلن) جایگزین شده است. این کاهش ۱۳ درصدی مربوط به تولیدکنندگانی است که در سال ۱۳۹۷ سرمایه در گردش کافی برای خرید نقدی و به‌روز نخ‌های ناب اکریلیک خود، نداشته و مجبور به خرید نخ‌های ناب ارزان‌تر مانند پلی‌استر و پلی‌پروپیلن شده‌اند.
از سوی دیگر چنانچه آمار صادرات فرش ماشینی ایران طی ۵ سال گذشته ارزیابی شود، روند افزایشی آن کاملاً مشهود است. افزایش ۲۰ درصدی صادرات فرش ماشینی ایران در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ هم‌زمان با کاهش ۴۰ درصدی واردات الیاف و نخ اکریلیک نشان می‌دهد که تولید و صادرات فرش ماشینی غیراکریلیکی در ایران در سال ۱۳۹۷ به‌شدت افزایش‌یافته است. با توجه به اینکه به‌جز اکریلیک تنها دو نخ ناب پلی‌پروپیلن و پلی‌استر در فرش ماشینی ایران بکار می‌رود، ارقام نمودار بالا نشان می‌دهد که صادرات فرش ماشینی ایران در سال به سمت فرش‌های پلی‌پروپیلن و پلی‌استر چرخش مشهودی داشته است.
ه- بررسی واردات الیاف، تاو و تاپس اکریلیک به تفکیک در ۵ سال گذشته
ارزیابی و تحلیل آمار واردات انواع الیاف طی ۵ سال گذشته به‌صورت تفکیکی که در نمودار شکل شماره (۶) نشان داده می‌شود.
این نمودار نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۷ بیشتر کاهش واردات انواع الیاف مربوط به الیاف استیپل و سپس تاپس بوده است؛ که تولید نخ‌های ضخیم فرش ماشینی (زیر نمره ۲۷ سه‌لای متریک) در ایران به دلیل کاهش تقاضا از سوی کارخانه‌های تولید فرش ماشینی کاهش چشمگیری داشته است. برخلاف الیاف استیپل و تاو، واردات تاو افزایش ۴۰ درصدی نسبت به واردات سال ۹۶ داشته است. این افزایش کاملاً معنادار بوده و می‌تواند به دلیل راه‌اندازی خطوط جدید تولید نخ ظریف (سیستم ریسندگی تاو به تاپس) و بهره‌برداری از آن‌ها توسط سرمایه‌گذاران باشد. درواقع این افزایش واردات به‌منظور جبران کمبود نخ‌های ظریف موردنیاز شرکت‌های بافندگی فرش از سوی کارخانه‌های ریسندگی داخل کشور انجام‌شده است.
نمودار شماره (۷) سهم تاو از مجموع واردات الیاف، تاو وتاپس را طی ۵ سال گذشته نشان می‌دهد. این نمودار به‌خوبی افزایش سهم تاو از مجموع واردات الیاف (الیاف استیپل، تاو و تاپس) اکریلیک به کشور را از ۱۶% در سال ۱۳۹۳ به ۳۰% در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که تایید کننده‌ی مطلب بالاست.
شکل ۷- نمودار سهم واردات تاو از مجموع واردات الیاف اکریلیک از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷
در پایان ذکر این نکته ضروری است که وابستگی شدید صنعت فرش ماشینی ایران به دو عامل اساسی ماشین‌آلات و الیاف اکریلیک می‌تواند خطرناک باشد و آینده‌ی این صنعت را به‌ویژه در مواقع بحرانی، در هاله‌ای از ابهام فروبرد.
طی ۵ سال گذشته و علیرغم کمبودهای فراوان موجود، وزن واردات نخ همواره با اختلاف معناداری از وزن مجموع واردات الیاف، تاو و تاپس کمتر بوده است. این به‌نوعی بیانگر آن است که صنعتگران سخت‌کوش در هر دو بخش ریسندگی نخ و بافندگی فرش ماشینی تمام تلاش خود را کرده‌اند تا تاجایی که ممکن است از ظرفیت‌های تولیدی داخل کشور به نفع اقتصاد و اشتغال کشور استفاده کنند.
بدیهی است که تولید ماشین‌آلات ریسندگی نخ و بافندگی فرش ماشینی نمی‌تواند طی ۵ سال در ایران رخ دهد اما به نظر می‌رسد با یک برنامه‌ریزی جدی و صحیح از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت و با پیگیری‌ها و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بتوان تا حدود ۵ سال صنعت پرافتخار فرش ماشینی ایران را درزمینه‌ی تولید الیاف و نخ اکریلیک مصرفی، خودکفا و برای همیشه یکی از دو خطر اصلی برای ادامه‌ی حیات این صنعت را برطرف کرد.
دکتر منصور دیاری-عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان
——————————-
این مطلب را نیز بخوانید
پیشنهاد سردبیر: لزوم رهایی از وابستگی به واردات الیاف و نخ اکریلیک
——————————-
تحریریه مجله نساجی کهن
ارسال مقالات و ترجمه جهت انتشار در سایت : info@kohanjournal.com
تبلیغات روی جلد: ندتکس فهرست مطالب شماره 91 مجله نساجی کهن عدم برگزاری نمایشگاه دموتکس…
آقای مهدی جهانی نماینده شرکت نمایشگاهی تویاپ برگزارکننده نمایشگاه فرش استانبول در ایران چه…
براساس گزارش‌های منتشرشده، صادرات ماشین‌آلات نساجی ایتالیا در ۹ ماهه نخست سال ۲۰۲۴ نسبت به…
نمایشگاه فرش و کفپوش (2025 CFE) از تاریخ 18 تا 21 دی ماه در مرکز…
شرکت ترکیه ایی Uğurteks Tekstil Makina Parkı با افتخار ارائه‌دهنده ماشین‌آلات نساجی دست دوم با…
مهندس قاسم حیدری، کارشناس ارشد تکنولوژی نساجی با توجه به اینکه ماشین آلات خط تولید…
