توصیف قرآن از عوامل شقاوت

نویسنده: محتشم مومنی

زندگی آدمی از منظر تعالیم الهی محدود به زندگی دنیوی و مادی نبوده و پس از مرگ نیز حیات او ادامه می یابد و در واقع زندگی حقیقی انسان پس از مرگ شروع شده و با برپایی قیامت کبری زندگی ابدی و حیات واقعی او آغاز می گردد، و از همین روی تمامی انبیای الهی در راس تعالیم خویش، توصیه به حیات اخروی را مدنظر قرار داده و از انسانها خواسته اند تا تمام هم و غم خود را در راه ساختن زندگی بهتر در سرای دیگر مصروف دارند، و در همین راستا قرآن کریم در آیات متعدد از علل و عوامل شقاوت آدمی در رستاخیز سخن به میان آورده و ما را نسبت به آنها آگاه نموده است تا با پرهیز از آنچه موجبات شقاوت اخروی را فراهم می آورد سعادت جاوید را برای خویش رقم زنیم، که نویسنده در این نوشتار به بیان برخی از آنها پرداخته است.
با رجوع به آیات قرآن کریم درمی یابیم که برخی از مهم ترین علل ابتلای آدمی به شقاوت ابدی و به عبارت دیگر جهنمی شدن او به شرح زیر می باشند:

الف- تکذیب انبیای الهی
در آیه ۹ از سوره مبارکه (ملک) از قول آنانکه به عذاب الهی دچار شده اند چنین می خوانیم که وقتی فرشتگان خداوند از آنان سوال می کنند که چرا به عذاب دچار شده اید و آیا برای شما از جانب خداوند نذیر و بیم دهنده ای نیامد؟ در پاسخ می گویند: (بلی قد جائنا نذیر فکذبنا و قلنا ما نزل الله من شیء ان انتم الافی ضلال کبیر: آری به تحقیق ما را بیم دهنده ای آمد ولی ما او را تکذیب کرده و گفتیم خداوند چیزی نازل نکرده و شما در گمراهی آشکار هستید.)
همچنان که ملاحظه می شود در این آیه یکی از مهم ترین عوامل شقاوت دوزخیان تکذیب انبیا و فرستادگان خداوند دانسته شده است امری که مورد اعتراف دوزخیان بوده و از آن ابراز پشیمانی می کنند درحالی که این ندامت سودی به حال آنان نداشته و راهی را فرا روی آنان برای گریز از عذاب الهی نمی گذارد.
در همین راستا در سوره مبارکه فرقان آیه ۲۷ آمده است که انسان ظالم در قیامت پس از مشاهده عذاب خداوند با حسرت تمام آرزو می کند که ای کاش دست از مخالفت رسول اکرم (ص) برداشته وپیروی آن حضرت را پیشه می کرد. چرا که نتیجه این مخالفت و تکذیب فرستاده خداوند چیزی جز گرفتار آمدن به عذاب و خشم خداوند نبوده است.
و باید دانست گناهانی نظیر کفر و شرک که هریک به نوبه خود عاملی مهم در شقاوت ابدی انسان هستند نیز نتیجه همین تکذیب انبیای الهی است. چرا که پیام انبیا و رسولان خداوند چیزی جز توحید و اعتقاد به سرای جاوید نبوده است و با تکذیب ایشان در واقع پیام آنان نیز از جانب کفار و مشرکین مورد طرد واقع می شد و این خود عاملی است برای شقاوت ابدی انسان، که به صورت کفر و شرک نمودار شده است.

ب- گوش نسپردن به تعالیم انبیا و اندیشه نکردن
در آیه ۱۰سوره مبارکه ملک و در ادامه اعترافات دوزخیان می خوانیم:(و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر: و گفتند اگر ما (به سخن انبیا) گوش می دادیم و اندیشه می کردیم از اهل دوزخ نبودیم)
دراین آیه به دو عامل دیگر از عوامل ابتلابه عذاب الهی یاد شده است که اولین آن همانا بی توجهی و گوش نسپردن به تعالیم رسولان الهی است. اصول یکی از توفیقات خداوند که باید همواره از جانب بنده از درگاه الهی مورد مسئلت قرار گیرد این است که خداوند به او توفیق شنیدن نصایح و پندهای اولیای دین را عطا فرماید که تنها دراین صورت می توان امید به نجات و رستگاری داشت. و آنان که از چنین موهبتی الهی برخوردار شوند به یقین اهل سعادت و نجات خواهند بود و بهمین خاطر در سرلوحه پندها و اندرزهای بزرگان دین همواره توصیه به این امر یعنی اهمیت قائل شدن برای نصایح و اندرزهای اولیا دین قرار دارد.
بعنوان نمونه امام جواد (ع) در سخنی گرانمایه قبول نصیحت ناصح از جانب انسان و گوش سپردن به آنرا یکی از اموری معرفی می کنند که انسان مومن به آن نیازمند است:
(المومن یحتاج الی ثلاث: … و قبول ممن ینصحه: مومن به سه چیز نیازمند است:
…. و پذیرش و گوش سپردن به نصیحت ناصح) (۱)
و حافظ نیز در این رابطه چنین سروده است:
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست تر دارند
جوانان سعادتمند پند پیر دانا را
و اما پس از این عامل، علت دیگری که باعث می شود انسان به عذاب الهی دچار آید بنابر نص صریح آیه مورداشاره اندیشه نکردن در آنچه انبیا از جانب خداوند برای سعادتمندشدن آدمی آورده اند می باشد. نیروی تفکر و تعقل از بهترین نعم الهی بوده و عاملی مهم در دستیابی به سعادت و رضوان الهی است و در روایات اسلامی از نیروی عقل به عنوان یاری دهنده انسان در جهت وصول به بهشت و عبادت خداوند یاد شده است. همچنان که در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم که در جواب کسی که از ایشان از حقیقت عقل پرسیده بود فرمودند: (ما عبد به الرحمان واکتسب به الجنان: عقل نیرویی است که بوسیله آن خداوند عبادت شده و بهشت به دست می آید. (۲)
و البته باید دانست که وصول به این دو مقصد با استفاده از نیروی عقل در صورتی امکان پذیر است که این نعمت بی بدیل به گناه آلوده نشده باشد و حجابهای مادی مانعی در راه بهره برداری از آن ایجاد نکرده باشند. زیرا همانانی که به عذاب الهی مبتلامی شوند از این نعمت بی بهره نبوده اند ولی از آنجا که به مظاهر زندگی دنیوی دلبسته شده و با گناهان گوناگون چراغ عقل خود را از حیز انتفاع انداخته اند ناگزیر از پذیرش نصایح پیامبران سرباز زده و در نتیجه به عذاب الهی گرفتار شده اند.

ج- ترک نماز
در میان تمامی عبادات اسلامی نماز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. و از همین روی در آیات بسیاری از قرآن کریم و نیز در روایات بی شماری از پیامبراکرم(ص) و ائمه معصومین علیهم السلام به این عبادت مهم توجه بخصوصی گردیده است که در اینجا به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می کنیم.
پیامبر مکرم اسلام(ص) در خصوص اهمیت نماز می فرمایند: مقام نماز نسبت به دین چون مقام سرنسبت به تن است.(۳)
و امیرمومنان علی(ع) نیز می فرمایند: کارگزاردن نماز را برعهده بگیرید و نگاهداشت آن را بپذیرید و آن را بسیار به جای آورید و با نماز، خود را به خدای نزدیک دارید که نماز نوشته است بر مومنان- و باید گزارده شود- به وقت آن.(۴)
و اما در اهمیت این عبادت ارزشمند همین بس که مطابق آیات سوره مبارکه مدثر و بنا به اعتراف دوزخیان اولین عامل ابتلای آنان به عذاب ابدی ترک نماز است آنجا که در آیه ۴۲ از این سوره می خوانیم که دوزخیان در پاسخ بهشتیان که از آنان از علت دوزخی شدنشان می پرسند می گویند: (… لم نک من المصلین: ما از نمازگزاران نبودیم.)
پس بسیار شایسته و ضروری است که ما در اقامه این فریضه الهی بکوشیم و اهل و فرزندان خود را نیز به آن امر کنیم همچنانکه خداوند ما را به این امر یعنی سفارش نماز به خانواده خود امر نموده و فرموده است: (وامر اهلک بالصلوه واصطبر علیها: اهل خود را به نماز امر کن و بر آن صبر نما.)(۵)

د- پرهیز از اطعام مساکین
یاری رساندن به مساکین از طرق گوناگون یکی از سفارش های اکید دین مبین اسلام است و اولیای این آیین آسمانی از پیروان خود خواسته اند در رسیدگی به این افراد کوتاهی نکنند همچنان که در سفارش امام علی(ع) به عامل آن حضرت در مکه می خوانیم (به مال خدا که در نزد تو فراهم شده است رسیدگی کن و آنها را به عیالمندان و گرسنگانی که در آنجاها هستند برسان.)(۶)
در سوره مبارکه مدثر نیز در بیان علت دوزخی شدن اهل عذاب از ترک این سنت الهی و اسلامی به عنوان یکی از عوامل ابتلابه خشم خداوند نام برده شده است.
آنجا که دوزخیان در ادامه مکالمه خود با بهشتیان می گویند:
(و لم نک نطعم المسکین: و نبودیم که درماندگان را اطعام کنیم.)
باید توجه داشت که مطابق نظر مفسرین اسلامی مراد از اطعام مساکین در این آیه تنها نیازهای غذایی نمی باشد بلکه این آیه تمام نیازهای مادی انسان را دربر می گیرد حتی پوشاک و مسکن را و آنان که از تمکن مالی برخوردارند در مقابل فقیران جامعه مسئولند که نیازهای مادی آنان را تامین نمایند در غیر اینصورت باید منتظر عذاب الهی باشند.

هـ- همنشینی با اهل گناه
آدمی موجودی است که فطرتاً دارای زندگی اجتماعی است و از همین روی ناگزیر است در جامعه و در ارتباط با سایر همنوعان خود باشد و بدون زندگی اجتماعی حیات جسمی و روحی او به خطر خواهد افتاد. ولی نکته ای که در این میان مورد غفلت واقع می شود آن است که گروهی از ما آدمیان می پنداریم که اگر زندگی اجتماعی و ارتباط با دیگران امری ضروری است پس لاجرم با هر کسی می توان طرح دوستی ریخت و بساط آمد و شد بپا کرد، درحالیکه هرگز چنین نیست چراکه مثل دوست مثل غذاست که اگرچه از آن گریزی نیست ولی این بدان معنا نمی باشد که بواسطه این ضرورت آدمی مجاز است از هر نوع غذایی استفاده کند چرا که بسیاری از غذاها دارای شرایط مطلوب جهت استفاده نمی باشند. برخی مسموم، برخی حرام، و برخی دیگر اگرچه نه مسموم و نه حرامند ولی با شرایط جسمی و بدنی ما سازگار نمی باشند و به همین دلیل باید در انتخاب غذا دقت کافی را نمود. و مثل دوست هم دقیقاً چنین است. یعنی اگرچه وجود او برای ما امری اجتناب ناپذیر است ولی این مطلب دلیل آن نیست که باید با هرکس طرح دوستی و مراودت ریخت چرا که به قول مولوی:
ای بسا ابلیس آدم رو که هست
پس به هر دستی نباید داد دست
اهمیت این موضوع آنگاه روشن می شود که بدانیم دوزخیان یکی از علل ابتلای خودشان به عذاب الهی را همین عدم توجه کافی در انتخاب دوست و همنشین می دانند و در روز رستاخیز با حسرت فراوان ابراز می دارند که: (یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلالقد اضلنی عن الذکر بعد اذ جائنی…: ای وای بر من کاش با فلان کس رفیق نمی شدم زیرا به تحقیق مرا از یاد خدا گمراه کرد) (سوره فرقان آیه ۲۸ و ۲۹)
در سوره مبارکه مدثر نیز از قول جهنمیان می خوانیم:
(و کنا نخوض مع الخائضین: و ما پیوسته با اهل باطل همنشین و همصدا بودیم)
پس با این تفاضیل بر انسان علاقه مند به سعادت دنیوی و اخروی لازم است در انتخاب همنشین و دوست دقت کافی به خرج داده و با هرکسی طرح دوستی نریزد.

و- اطاعت کورکورانه از بزرگان و رهبران گمراه
اسلام عزیز آیین علم و آگاهی است و هرگونه عملی دراین دین آسمانی تنها در صورتی قابل قبول است که همراه با معرفت و شناخت باشد و چنانچه برترین عبادات بدون این عنصر یعنی «آگاهی» از آدمی صادر شود در پیشگاه خداوند ارزشی ندارد و پاداشی دربرنخواهدداشت و اگر در لسان معصومین علیهم السلام همواره این مطلب مورد تاکید قرارگرفته که: (خواب عالم از عبادت جاهل ارزنده تر است) درست به همین خاطر می باشد و البته یکی از مهم ترین دلایل این امر آن است که انسان بدون آگاهی دست به کاری می زند که فساد آن بسی بیشتر از اصلاح آن است، از همین روی امام علی(ع) در سفارشی حکیمانه به یار باوفای خود کمیل بن زیاد می فرمایند: (ای کمیل هیچ حرکتی نیست مگر اینکه تو در آن به شناخت نیازمندی) (۷)
ارزش علم و آگاهی در عمل آنجا آشکارتر می گردد که درمی یابیم آنان که به خشم و غضب الهی دچار شده اند یکی از علل این امر را اطاعت کورکورانه و عاری از آگاهی از رهبران و بزرگان گمراه جامعه خود دانسته و از آن ابراز ندامت می کنند. قرآن کریم در آیات بیشماری از لسان اهل عذاب بیان می دارد که علت گرفتاری ما به این سرنوشت شوم پیروی جاهلانه و بی دانش از بزرگان بوده است.
دراین راستا می توان به آیات ۱۶۶ و ۱۶۷ سوره مبارکه بقره و نیز آیات ۳۱ تا ۳۳ سوره مبارکه (سبا) اشاره کرد.

ز- دلبستگی به آداب و سنن جاهلانه گذشتگان
درهرجامعه ای آداب و سنن گوناگون و متنوعی یافت می شود که از گذشتگان برجای مانده و برخی پسندیده و برخی ناپسند و موجب عقب ماندگی و پسرفت است. انسان اندیشمند در برابر این آداب و سنن موضعی منتقدانه و برخاسته از اندیشه و تفکر می گیرد.
آن را که مضر به حال پیشرفت و تعالی خود و جامعه می داند طرد کرده و به کنار می نهد ولی آن سنتی را که ضرر و زیان تهی است و مانعی در راه ترقی فردی و اجتماعی او ایجاد نمی کند پذیرفته و بدان عمل می کند. وبسیار جالب توجه خواهد بود که بدانیم امیرمومنان علی(ع) درنامه خود به مالک اشتر درباره این گونه آداب و سنن سفارش کرده و او را به احترام گذاردن به این گونه سنتها تحریر نموده اند. آنجا که می فرمایند: (و آیین پسندیده ای را بر هم مریز که بزرگان این امت به آن رفتار نموده اند و مردم به آن وسیله به هم پیوسته اند و رعیت با یکدیگر سازش کرده اند و آیینی را منه که به چیزی از سنتهای نیک گذشته زیان رساند…) (۸)
آری آنچه در رابطه با سنن و آداب و رسوم اجتماعی مذموم و ناپسند می باشد این است که همچون اهل عذاب از سننی پیروی کنیم که نه تنها سودی بحال ما ندارد بلکه موجبات عقب ماندگی و پسرفت ما را نیز فراهم می کنند و نتیجه آن چیزی جز شقاوت دنیوی و اخروی نمی باشد. همچنان که در آیات بسیاری از قرآن کریم می خوانیم که کفار و مشرکین در مقابل دعوت بحق ابنیای الهی به یکتاپرستی و توحید ابراز می داشتند که ما بر رویه و آیین و سنت گذشتگان خود عمل می کنیم و حاضر نیستیم از آداب و رسومی که گذشتگان ما به جای گذارده اند دست برداریم. به عنوان نمونه می توان به آیه ۲۳ از سوره مبارکه زخرف اشاره کرد آنجا که از قول کافران می فرماید:
(… انا وجدنا آبائنا علی امه و انا علی آثار هم مقتدون: ما یافتیم پدرانمان را بر این روش و ما به آثار و آداب آنان اقتدا کنندگانیم)
همچنان که می بینیم دراین جملات کافران خود را مقید به پیروی از آداب و سنن گذشتگان خود می دانند، آداب و سننی که نتیجه ای جز عقب ماندگی و سیر به قهقرا در پی ندارد و عاقبت وخیم آن شقاوت دنیوی و اخروی است. و لذا باید همواره مراقب این موضوع بود که در شناخت سنن اصیل و انسانی از سنن نادرست و غیر صحیح راه به بیراهه نبرده و بدینوسیله خود را به هلاکت نیفکنیم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- ص ۳۱۲ کتاب (حدیث اهل بیت) تالیف یدالله بهتاش
۲- الحیاه ج ۱ ص ۲۲۸ و ۲۲۹
۳- نهج الفصاحه ۵۹۴
۴- خطبه ۱۹۹نهج البلاغه ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی
۵- سوره طه آیه ۱۳۲
۶- الحیاه ج ۵ ص ۳۰۵
۷- الحیاه ج ۱ص ۶۲
۸- نامه ۵۳ نهج البلاغه ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی

روزنامه کیهان، شماره ۲۰۱۶۴ به تاریخ ۱۸/۱۲/۹۰، صفحه ۶ (معارف)