«حسین‌علی هراتی» از پیشگامان صنعت نساجی یزد

محقق و پژوهشگر فرهنگ عامه‌ی یزد با اشاره به تاریخچه زندگی «حسین‌علی هراتی»، از نیک‌اندیشی و ابتکار عمل وی برای ساخت کارخانجات نساجیهراتی و درخشان از سالهای ابتدای قرن حاضر می‌گوید.

«حسین مسرّت» در گفت‌وگو با ایسنا از «حسین‌علی هراتی» به عنوان یکی از پیشگامان صنعت نسّاجی در یزد یاد می‌کند و می‌گوید: «حسین‌علی» فرزند حاج ابوالقاسم در سال ۱۲۶۲ هجری شمسی در شهر یزد به دنیا آمد و نیاکان وی از مردم هرات از توابع کنونی استان یزد بودند.

وی با بیان این که «حسین‌علی» به همراه دو برادر دیگرش، علی‌محمّد و محمّدعلی، هر سه با جناق و داماد حاج ابوالحسن وکیل التجّار بودند، اضافه می‌کند: او در آغاز کار تجارت، با هند مراوده داشت و از آن کشور چای و نخ وارد یزد می‌کرد و چون با هند تجارت می‌کرد و هندوستان از مستعمرات انگلیس بود، مراودات خود را از طریق بانک شاهی که شعبه‌ای در میدان خان یزد داشت، انجام می‌داد.

مسرت در ادامه هراتی را مردی بسیار درستکار و نیک‌اندیش می‌خواند و در این خصوص بیان می‌کند: هراتی در زمان جنگ جهانی دوم و حمله‌ی آلمان‌ها به یزد به سرکردگی «اسکار فن نیدر مایر» که بانک شاهی یزد و مسکوکات آن را به غارت بردند و اسناد و اسکناس‌هایش را آتش زدند، به یاری بانک شاهی در یزد پرداخت، بدین صورت که پس‌ از آن که اعضای بانک شاهی به فرمانداری مراجعه کرده و درخواست کمک کردند و از تجار یزد خواستند بدهی‌های خود را به بانک بپردازند، به غیر از هراتی هیچ‌کسی اقدام نکرد و این در حالی‌ بود این تجار نمی‌دانستند تمام سوابق آن‌ها در شعبه‌ی لندن هم محفوظ است.

وی ادامه می‌دهد: هراتی در این جریان، در کمترین زمان ممکن با بررسی دفاتر خود، مبلغ ۱۱ هزار تومان سکّه را فراهم و بار می‌کند و به فرمانداری رفته و تحویل آن‌ها می‌دهد که این عمل هراتی بسیار مورد توجه مدیران بانک شاهی قرار می‌گیرد و به او این اجازه را می‌دهند که هر وقت و هر مقدار پول که خواست در اختیارش بگذارند و از سویی بتواند بدون پرداخت هیچ‌وجه اضافه‌ای روپیه‌ی خود را تبدیل به پول ایران کند زیرا در آن زمان اسکناس‌هایی که چاپ می‌شد، روی آن قید می‌گردید که؛ «فقط در یزد ادا خواهد شد» و همین کار بانک شاهی، بسیار به اندوختن ثروت هراتی کمک کرد و او را در ردیف ثروتمندان شهر یزد قرار داد.

این محقق و پژوهشگر یزدی خاطرنشان می‌کند: رضا شاه پهلوی(حدود سال ۱۳۰۹) ثروتمندان هر شهر را به تهران دعوت کرد که برای پیشرفت و آبادانی ایران و مشغول شدن خیل بیکاران به تأسیس کارخانه در تهران اقدام کنند و حسین‌علی هراتی که از تجّار بزرگ شهر یزد بوده، از شاه می‌خواهد که این کار را در شهر و زادگاه خودش انجام دهد که مورد موافقت قرار می‌گیرد و اتّفاقاً پس از او نیز «برق لامع» از تبریز چنان درخواستی را می‌کند و پذیرفته می‌شود.

وی با نقل قولی از آیتی یزدی در مورد هراتی مبنی بر این که او «در استخدام ماشین به جای دست‌ و پا پیش‌قدمی کرد»، می‌گوید: هراتی به نقل از ویژه‌نامه طوفان، ابتدا در اراضی جنّت آباد، کارخانه‌ی نخ‌ریسی را راه‌اندازی می‌کند ولی «آیتی یزدی» تنها اشاره به راه‌اندازی کارخانه‌ی درخشان دارد.

مسرت ادامه می‌دهد: هراتی با همکاری «سروش بهرام» از بازرگانان زرتشتی یزد و برادران «ایدون»، کارخانه‌ی پشم‌ریسی و بافندگی درخشان را در سال ۱۳۱۲ در زمینی به مساحت ۱۵ هزار متر مربّع می‌سازد. البته سرمایه‌ی اولیه این کارخانه ۱۰ میلیون ریال ارزیابی شده بود که بعدها به شش میلیون ریال رسید.

وی عنوان می‌کند: ماشین‌های این کارخانه توسط استاد «غلام صنعتی» از آلمان غربی خریداری و وارد شده بود و مدیریت این کارخانه در آغاز با «خدامراد ایدون» بود.

به گفته‌ی این نویسنده‌ی یزدی، این بنگاه در بدو تأسیس دارای ۱۵ دستگاه بافندگی و تکمیل‌کاری و ۱۱۴۰ دوک باریک‌ریس(ابریشم) و ۴۵۸ دوک کلفت‌ریس و حدود ۲۴۰ کارگر بود و بنا به نوشتۀ مجلّه‌ی «اطاق تجارت» نخستین کارخانه‌ای بود که کرک بافی داشت و نخ دولا تاب تهیّه می‌کرد ولی بعدها یک‌صد دستگاه بافندگی موتوری دستی نیز به آن افزوده شد.

مسرت اذعان می‌کند: محصولات درخشان عبارت از پارچه‌های پشمی، فاستونی، گاواردین، پتو و غیره بودند.

وی اضافه می‌کند: هراتی سال بعد به صورت مستقل با خریداری و نصب ماشین‌های ریسندگی و بافندگی که به وسیله‌ی «غلام صنعتی» از آلمان غربی وارد کرده بود، کارخانه‌ی هراتی را در کنار کارخانه‌ی درخشان در سال ۱۳۱۴ با سرمایه‌ی ۱۰ میلیون ریال راه‌اندازی کرد که در آغاز کار با حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ کارگر و با ۳۲۰۰ دوک فعالیتش را شروع کرد.

مسرت با بیان این که هراتی سال بعد بر اثر خستگی و بیماری ناشی از این کار یعنی در سال ۱۳۱۵ درگذشت، می‌گوید: سرمایه‌ی این کارخانه بعدها به سه میلیون و ۵۰۰ هزار ریال ترّقی داده شد و باز هم دو برابر شد و ۵۰۰ دوک دیگر با ۵۲ دستگاه بافندگی برای آن خریداری شد به طوری که بنا بر آمار مجلّه‌ی «کار»، تولید آن در سال ۱۳۱۶، ۴۵ هزار بقچه‌ی نخ بوده است.

وی با اشاره به این که بعدها این کارخانه با کارخانه‌ی درخشان ادغام شد و به نام «درخشان و هراتی» ادامه‌ی کار داد، اظهار می‌کند: محصولات پتوی درخشان از پنبه‌ی تمام خالص بود و چنان مرغوبیتی داشت که بسیاری در سراسر ایران به دنبال محصولات آن بودند و همچنین فاستونی‌های هراتی از همین کیفیّت برخوردار بودند.

وی خاطرنشان می‌کند: این کارخانه تا حدود سال ۱۳۷۰ نیز مشغول به کار بود تا این که در اثر فرسودگی دستگاه‌ها، به‌ ناچار تعطیل شد.

مسرت در پایان با اشاره به این که «حسین‌علی هراتی» املاک زیادی در یزد داشت، می‌گوید: او دارای سه فرزند به نام‌های محمّد، کاظم و امیر بود که پس از درگذشتشدر سال ۱۳۱۵، امور کارخانه‌ها به ترتیب با محمّد و سپس کاظم بود زیرا امیر به تهران رفته بود و مستقلاّ به کار بازرگانی می‌پرداخت.