فرش ها در طول زمان استفاده شان ممکن است دچار آسیب و مشکلاتی نظیر پارگی، سوختن، بیدزدگی و یا پارگی در قسمت ریشه ها شوند. آنچه در این موقعیت به کمک مان می آید و این آسیب ها را بر طرف می کند، هنر و مهارت فرد رفوگر است. در ادامه به بررسی اسیب های موجود در فرشهای دستباف و ماشینی، چگونگی انجام عملیات رفوی فرش و مواد و وسایل مورد استفاده برای تعمیر فرش های دست باف و ماشینی می پردازیم؛ پس با مجله کهن همراه باشید.
در فرهنگ معین “رفو” به معنی دوخت پارگی ها و سوراخ ها به نوعی که به سهولت معلوم نشود آمده و در فرهنگ فارسی عمید نیز رفو، “دوختن پارگی و سوراخ بطوریکه رد آن به آسانی معلوم نشود” معنی شده است، اما از لحاظ فنی و در هنر قالیبافی، تعمیر و ترمیم استادانه بخش های آسیب دیده قالی به گونه ای که به راحتی قابل تشخیص نباشد را رفوگری می دانیم.
رفوگری هنر و مهارتی است که در پی ایجاد نیاز به تعمیر فرش های دست باف و ماشینی در طول زمان استفاده از آنها در اجتماع پدید آمد. مراقب از فرش‌ها یکی از موضوعات اساسی است که بایستی به آن توجه شود. اما خواسته یا ناخواسته در طی مدت استفاده از فرش، احتمال ایجاد مشکل و آسیب برای آن وجود دارد.
شستشو و خشک کردن غیر اصولی فرش میتواند سبب باقیماندن رطوبت در بافت و ساختار فرش شود و این مسئله موجبات پوسیدگی فرش را فراهم کند. یا اینکه در طی استفادهی روزمره از فرش در منزل ممکن است فرش به دلایل مختلف دچار سوختگی شود و یا در مجاورت مواد شیمیایی قرار بگیرد و آسیب ببیند. رفت و آمد مکرر از روی فرش نیز میتواند موجب ایجاد اصطکاک و سایش و در نتیجه پوسیدگی آن شود . بیدزدگی نیز یکی از آسیبهای مخربی است که ممکن است در فرشهای دستباف پشمی اتفاق بیوفتد و ظاهر فرش دستباف نفیس شما را دچار مشکل کند. این مشکلات با استفاده از مهارت رفوگری قابل حل است.
آسیبهایی که بر فرش وارد میشوند دو نوع میباشند که شناسایی آنها اهمیت بسیاری در مرمت و رفوی فرش دارد. این موارد را آسیبهای کلی و آسیب های جزئی تشکیل می دهند.
آسیب های کلی اکثراً نیازمند صرف وقت و هزینه بسیاری هستند، و ممکن است در مواردی از برطرف کردن این گونه عیوب صرف نظر شود، که بیشتر در مورد فرشهایی صادق است که از ارزش هنری و قدمت کمتری بهره مند هستند.
معمولاً رفوگران آسیبهایی را جزئی می‌نامند که نیازمند ترمیم و تعویض تمام عناصر اصلی و شالوده فرش نباشد، در برخی موارد ممکن است اصلاح و ترمیم یک آسیب جزئی وقت و دقت بیشتری نسبت به یک رفوی کامل را طلب کند، اما در کل هزینه و مواد کمتری را صرف میکند.
ابزار و وسایل مورد استفاده در رفوگری فرش
از دیگر وسایل مورد نیاز می توان به تخته، اتو، سنگ چاقو تیز کن، چکش، میخ، نوار چرمی، گازانبر و شیشه یا بطری جهت زیرکار (در مورد سوزن کشی کردن) نام برد.
برای رفوکردن فرش ابزار و وسایلی استفاده میشود که تقریبا مشابه همان وسایلی هستند که برای بافت فرش مورد استفاده قرار میگیرند. در ادامه به معرفی این وسایل میپردازیم:
شانه یا دفتین: شانه رفوگری در مقایسه با شانه بافت، دارای دندانه و تیغههای کمتری است و همان عمل مرتب کردن و کوبیدن گره های هر رج را به لبهی فرش برعهده دارد. به هنگام کاربرد این وسیله بایستی به کم استقامت بودن تارها توجه داشت. زیرا اگر تار پوسیده یا کم استقامت داشته باشیم و به واسطهی دفتین زدن نیروی زیادی بر آن وارد شود؛ با پارگی تارها مواجه خواهیم شد و این امر برایمان نامطلوب است.
قلاب: از این ابزار برای کشیدن نخ خامه از میان تارها استفاده میشود. قلاب انواع مختلفی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
قلاب پشت: وسیلهای است که از یک میله نازک به قطر یک میلیمتر (و یا بیشتر) و طول ۸-۷ سانتیمتر و یک دسته چوبی مدور تشکیل شده و زائده نوک آن طوری است که می توان با آن نخ خامه را در محل مورد نظر قرارداده و به اصطلاح در میان تارها کاشت.
قلاب خواو مشهدی «قلاب خواب»: که زائده کوچک و ظریف نوک آن طوری است که میتواند نخ خامه را از میان تارها به طرف روی فرش بکشد. کاربرد قلاب بطور کلی جهت ایجاد گره u از پشت فرش و یا تعویض گره ها و نقشها و تمیز کاری پشت فرش می باشد.
چاقو: چاقوهای مورد استفاده درکار رفو انواع مختلفی دارد، هر کدام جهت کاری مورد استفاده قرار میگیرند:
چاقو «کارد بی نوک»: این چاقو شکل دگرگون شده چاقوی بافت است و مخصوص قالیهای گرهترکی میباشد. نام عامیانه آن که در بازارفرش تبریز رایج است «کارد بی نوک» میباشد. کاربرد این وسیله بیشتر در روش دفهکاری میباشد و نیز به هنگام بافت در مرحله رفو از آن جهت ایجاد فاصله بین و یا تنظیم رج ها استفاده می کنند.
چاقو و چنگال: نام عامیانهی این وسیله «چنگال» میباشد. این وسیله نیز مانند کارد بی نوک دگرگون شده چاقوی بافت میباشد و قسمت تیز آن در اینجا کند و نابرنده میباشد. این وسیله کاربرد بیشتری در رفوگری دارد، و مدت زمان بیشتری در دست رفوگر قراردارد. کاربرد این وسیله در بیرون کشیدن تارها و تیرههای پاره پوسیده و نیز شکافتن گرههای غلط بافتهشده میباشند.
چاقوی بافت: وسیله آشنای هر قالی باف بوده و مرغوبترین نوع آن برای رفو، چاقویی است که فاصله بین قسمت چاقو و تیز آن با قلاب نوک آن درازتر باشد، و در بافت گره های رفو و گذراندن القاج کلفت و نازک استفاده میشود.
سوزن: سوزن مورد استفاده در رفوگری از جهت قطر دارای انوع و نمرههای مختلف است، سوزن رفوگری از لحاظ جنس محکمتر و مقاومتر از سوزنهای معمولی بوده و خاصیت فلزی دارد و شکننده نمیباشد. کاربرد سوزن در تونهکشی و پودکشی و کوبلنزنی و شیرازهزنی می باشد، بایستی سوزن رفوگری ظریف و نازکتر بوده، سوراخ انتهای آن دراز و بیضی شکل باشد، ته گرد و دایره مانند کار گذراندن نخ را آسان میکند، ولی در جایگزین کردن تارهای نو، انسجام و نظم گرهها را به هم میزند.
دستگاه چوبی یا دار رفوگری(چار چوب): یکی از وسایل اصلی و مهم رفوگری است و در اصل وظیفه دار قالی را به عهده دارد.
قاشینgashin : وسیلهای که بعد از بافت قسمت آسیب دیده از آن استفاده میشود تا در هم رفتگی پرزها را بازکند، ابزاری است فلزی و با دندانههای درشت در لبه آن، شکل اره ای آن نیز وجوددارد.
کیله برس قالی: ابزاری است مانند برس سیمی ولی ظریفتر از آن که با سوزنهای ریز و کوتاه، در حدود نیم سانتیمتر که به صورت نواری به عرض سه تا پنج سانتیمتر و طول ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر مشخص میشود و با کشیدن روی قسمتهای پرداخت شده پرزها را مرتب کرده، اضافه را بیرون میآورند.
قیچی: قیچی مورد استفاده در رفو دو نوع میباشد:
قیچی معمولی یا صاف: که تیغهها و بازوهای این نوع قیچی در یک امتداد قرار داشته و برای بریدن شیرازه و کوتاه کردن ریشهها به کار میرود و در مواردی نوک تیغهها به سمت بالا انحنا داشته و برای ظریفکاری و قطع کردن نخهای اضافی سطح قالی و سرنخ زنی به کار میرود.
قیچی پرداخت: در این قیچی بازوها حدود سه سانتیمتر از تیغهها بالاتر بوده و رفوگر میتواند با تسلط به پرداخت مورد نظر برای انجام کار رفو بپردازد.
انبردست یا دم باریک: در واقع بیشتر از دم باریک استفاده میشود و از آن برای فرو بردن و بیرون کشیدن سوزن در مراحل مختلف استفاده میشود.
سوزن شیرازه: که برای شیرازه دوزی در قالی مورد استفاده قرار میگیرد.
تخته شیب دار: برای نصبکردن قسمت پاره فرش و محکم و صاف کردن سوراخ قالی.
موم: که برای کشیدن بر روی تار و پود استفاده میشود تا تاب تار خوابیده و به راحتی وارد قالی شود.
انگشتانه: برای سهولت کار رفوگران و آسیب ندیدن انگشتان دست از آن استفاده میشود.
درفش: برای بیرون آوردن یا داخل نمودن تار، پود و پرز قالی
میخ کش: برای درآوردن میخ از قالی تخته و کارگاه و یا از تخته شیبدار.
از دیگر وسایل مورد نیاز می توان به تخته، اتو، سنگ چاقو تیز کن، چکش، میخ، نوار چرمی، گازانبر و شیشه یا بطری جهت زیرکار (در مورد سوزن کشی کردن) نام برد. ضمن آنکه از موم هم استفاده میکنند و سوزن را به موم میزنند تا راحتتر در مغز قالی فرورود.
رفوی فرش در منزل
برای رفوگری فرش در منزل ابتدا بایستی فرشمان را آماده کنیم. آمادی سازی قبل از رفو کردن فرش به معنای تمیز کردن و شستن فرش است. پس از اینکه فرش را کاملا تمیز کردیم به رفع عیب موجود در آن میپردازیم.
اگر لبه های فرشمان ساییده شده باشد بایستی شیرازه دوزی و یا پرداخت ریشهی فرش انجام دهیم.. تنها با دوخت یا تابانیدن یک رشته از کلاف نخی جداگانه، متناسب بارنگ و نوع قالی به دور تارهای جانبی عمل ترمیم و استحکام بخشیدن به لبههای فرش انجام میشود. به این عمل دراصطلاح شیرازه دوزی می‌گویند. این عمل ممکن است در طول حیات فرش چندین بار تکرار شود بدون آنکه ارزش تجارتی آن کاهش یابد.
اگر فرشمان پاره شده باشد، میتوانیم لبههای فرش را کنارهم قرار دهیم و توسط سوزن آنها را به هم بدوزیم. اگر با مشکل سوختگی در فرش روبهرو باشیم بایستی تکه ی سوخته شده از فرش را بهوسیله ی کاتر جدا کنیم و از قسمتهای سالم فرش پرزهای همرنگ را روی این قسمت قرار داده و با پچسب بچسبانیم.
رفوی فرش مهارت و هنری است که از ابتدا همراه با صنعت بافت فرش بوجود آمده و رشد کرده است. اگرچه امروزه رفوگری به شکل سنتی ان در حال فراموش شدن است اما کار ترمیم و رفوی فرشهای ماشینی مورد استفاده در منازل توسط شرکتها و موسسات شستشوی فرش به خوبی انجام میشود. بهترین گزینه برای ترمیم فرشهای ارزشمند سپردن فرش به این شرکتها برای رفع عیوب موجود است. اما میتوان در خانه نیز تا حدودی عیوب سطحی را برطرف نمود.
