مقدمه
روند عرضه و تقاضای الیاف به عنوان اصلی ترین ماده اولیه صنعت نساجی نقش بسیار مهمی در پیش بینی و برنامه ریزی آینده این صنعت دارد. تجربه نشان داده است که افزایش تولید مواد اولیه بزرگترین عامل محرک در رشد صنایع پایین دستی بوده و به همین دلیل صنعت تولید الیاف در شاخه های مختلف موتور محرک گروههای بسیاری در صنایع نساجی می باشد.
علاوه بر این با توجه به اینکه مواد اولیه سهم بسیار شاخصی در قیمت تمام شده کالاهای نساجی از قبیل نخ و پارچه دارد، به همین خاطر قیمت و میزان دسترسی به الیاف مختلف نقش بسیار مهمی در رقابت پذیری کالاهای نساجی در نقاط مختلف جهان دارد.
تا اواسط قرن بیستم الیاف طبیعی نظیر پنبه، پشم و ابریشم نقش اصلی در تامین نیازهای صنعت نساجی را بر عهده داشتند اما در اوایل قرن بیستم با ابداع روشهای تولید الیاف مصنوعی نظیر پلی آمید (نایلون)، پلی استر، اکریلیک، پلی پروپیلن و …، و بالاخص گسترش تولید و عرضه آنها پس از جنگ جهانی دوم به تدریج این الیاف نیز توانستند نقش مهمی در تامین نیازهای رو به رشد صنعت نساجی جهان بر عهده گیرند. [۱]
رقابت پلی استر و پنبه
همانگونه که در نمودار شکل ۱ مشخص است تا اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی پنبه سلطان بلامنازع الیاف محسوب می گشت و در این سالها از نزدیک به ۳۰ میلیون تولید جهانی الیاف، تقریباً ۱۵ میلیون تن (بیش از ۵۰%) در اختیار الیاف پنبه و مابقی سهم سایر الیاف طبیعی و مصنوعی بود. [۲]
اما با توجه به افزایش جمعیت، کاهش سطح زمین های زیرکشت، افزایش نیاز به کشت های خوراکی و …، دیگر الیاف پنبه به تنهایی قادر به تامین نیازهای رو به رشد صنعت نساجی نبودند و پیشرفت صنعت پتروشیمی و پلیمر منجر به افزایش سهم الیاف مصنوعی بالاخص الیاف پلی استر در این عرصه گردید، به گونه ای که در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی میزان تولید الیاف پلی استر با الیاف پنبه در حد ۲۰ هزار تن در سال برابر گردید و پس از آن تولید الیاف پلی استر با شیب صعودی بسیار زیادی به حرکت خود ادامه داد. آمار حاکی از آن است که در سال ۲۰۱۵ میزان تولید الیاف پلی استر به بیش از ۲ برابر الیاف پنبه رسید که این موضوع حاکی از اهمیت بسیار زیاد این الیاف در صنعت نساجی می باشد. [۲]
هرچند در حال حاضر تولید الیاف پنبه در جهان با کمک گرفتن از اصلاحات ژنتیکی ارقام پنبه و روشهای مدرن کشاورزی به حد تقریبی ۲۵.۷ میلیون تن در سال رسیده است، که نشان دهنده سهم ۲۵ درصدی این الیاف در کل تولید الیاف جهان در سال ۲۰۱۷ می باشد ولی در همین سال تولید پلی استر نزدیک به ۶۰ میلیون تن در سال رسید که حاکی از سهم ۶۰ درصدی این الیاف از تولید جهانی الیاف می باشد. [۳]
با توجه به تولید و مصرف بیش از ۱۰۳ میلیون تن الیاف در سال ۲۰۱۷ میلادی (۵% افزایش نسبت به سال قبل) مشخص است که پس از پلی استر و پنبه به عنوان دو بازیگر اصلی صنعت نساجی، مجموع مصرف سایر الیاف نساجی نظیر پشم، ابریشم، پلی آمید (نایلون)، اکریلیک، ویسکوز و … کمتر از ۱۸ میلیون تن در سال می باشد که این موضوع حاکی از اهمیت بسیار زیاد توجه به الیاف پلی استر و پنبه در صنعت نساجی دارد. [۴]
برطبق نمودار شکل ۲ در حال حاضر پس از الیاف پلی استر و پنبه به ترتیب الیاف سلولزی بازیافته (ویکسوز، استات، تنسل و …)، نایلون، پلی پروپیلن، اکریلیک و پشم پرمصرف ترین الیاف در صنایع نساجی و کاربردهای مشابه آن می باشند.
هرچند در تولید الیاف سلولزی بازیافته نظیر ویسکوز، استات سلولز، تری استات و … نیازمند دسترسی به منابع بسیار زیاد سلولزی نظیر جنگل های با دوره رشد سریع، که عمدتاً در کشورهای خاصی نظیر اروپای شمالی و یا جنوب شرق آسیا، هند و چین وجود دارند هستیم، اما با توجه به خصوصیات بسیار مطلوب آنها و شباهت بسیار زیاد به الیاف طبیعی پنبه، اقبال جهانی به مصرف آنها بسیار زیاد و به همین خاطر مجموعاً میزان مصرف آنها در جایگاه سوم مصرف جهانی الیاف قرار دارد.
همانگونه که در نمودار شکل ۳ نشان داده شده است در سال زراعی ۲۰۱۷-۲۰۱۸ بزرگترین تولیدکنندگان الیاف پنبه جهان به ترتیب عبارت بودند از (ارقام به هزار تن):
هند (۶۲۰۵)، چین (۵۹۸۷)، آمریکا (۴۵۵۵)، برزیل (۱۸۹۴)، پاکستان (۱۷۸۵)، استرالیا (۱۰۴۵)، ترکیه (۸۷۱)، ازبکستان (۸۳۸)، ترکمنستان (۲۹۶) و بورکینافاسو (۱۵۸) [۵]
برطبق این آمار میزان تولید الیاف پنبه در ۳ کشور هند، چین و آمریکا دارای اختلاف فاحشی با سایر کشورهای دنیا بوده و این ۳ کشور به تنهایی بیش از ۶۵ % تولید جهانی الیاف پنبه را در اختیار خود دارند.
همچنین ۳ کشور همسایه ایران (ترکیه، ترکمنستان و پاکستان) که از اقلیم آب و هوایی نسبتاً مشابهی با کشور ما برخوردار هستند در مجموع نزدیک به ۱۲ % تولید جهانی الیاف پنبه را در اختیار دارند در حالیکه میزان تولید در کشور ایران بسیار کمتر از نیم درصد جهانی می باشد.
هرچند در تولید الیاف سلولزی بازیافته نظیر ویسکوز، استات سلولز، تری استات و … نیازمند دسترسی به منابع بسیار زیاد سلولزی نظیر جنگل های با دوره رشد سریع، که عمدتاً در کشورهای خاصی نظیر اروپای شمالی و یا جنوب شرق آسیا، هند و چین وجود دارند هستیم، اما با توجه به خصوصیات بسیار مطلوب آنها و شباهت بسیار زیاد به الیاف طبیعی پنبه، اقبال جهانی به مصرف آنها بسیار زیاد و به همین خاطر مجموعاً میزان مصرف آنها در جایگاه سوم مصرف جهانی الیاف قرار دارد.
همانگونه که در نمودار شکل ۳ نشان داده شده است در سال زراعی ۲۰۱۷-۲۰۱۸ بزرگترین تولیدکنندگان الیاف پنبه جهان به ترتیب عبارت بودند از (ارقام به هزار تن):
هند (۶۲۰۵)، چین (۵۹۸۷)، آمریکا (۴۵۵۵)، برزیل (۱۸۹۴)، پاکستان (۱۷۸۵)، استرالیا (۱۰۴۵)، ترکیه (۸۷۱)، ازبکستان (۸۳۸)، ترکمنستان (۲۹۶) و بورکینافاسو (۱۵۸) [۵]
برطبق این آمار میزان تولید الیاف پنبه در ۳ کشور هند، چین و آمریکا دارای اختلاف فاحشی با سایر کشورهای دنیا بوده و این ۳ کشور به تنهایی بیش از ۶۵ % تولید جهانی الیاف پنبه را در اختیار خود دارند.
همچنین ۳ کشور همسایه ایران (ترکیه، ترکمنستان و پاکستان) که از اقلیم آب و هوایی نسبتاً مشابهی با کشور ما برخوردار هستند در مجموع نزدیک به ۱۲ % تولید جهانی الیاف پنبه را در اختیار دارند در حالیکه میزان تولید در کشور ایران بسیار کمتر از نیم درصد جهانی می باشد.
در همین بازه زمانی بر طبق آمار مجری طرح پنبه، معاونت امور زراعت، وزارت جهاد کشاورزی میزان تولید پنبه ایران در سال زراعی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ برابر با ۵۵۸۳۸ تن بوده است که حاکی از سهم بسیار ناچیز ایران در مقیاس تولید جهانی طلای سفید می باشد. [۶]
پلی استر
پلی اتیلن ترفتالات (PET) مهمترین عضو خانواده پلی استرها می باشد که علاوه بر صنعت نساجی (به صورت الیاف استیپل، نخ فیلامنت، منسوج بی بافت اسپان باند و ...) به عنوان ماده اولیه صنایع بسته بندی در تولید بطری، فیلم و … نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
آمار حاکی از آن است که از مجموع ۷۶.۶۶ میلیون تن تولید پلی استر جهان در سال ۲۰۱۶ میلادی (شامل پلی استر بازیافتی) نزدیک به ۴۴ % به صورت نخ فیلامنتی، ۲۰.۲ % به صورت الیاف استیپل، ۲۷.۵ % به عنوان بطری و مابقی به صورت فیلم و سایر محصولات پلیمری تبدیل شده است که در نمودار شکل ۴ نشان داده شده است. به عبارت دیگر بیش از ۶۲ % پلی استر تولیدی در جهان در صنایع نساجی مورد استفاده قرار می گیرد. [۷]
برطبق پیش بینی ها میزان افزایش تولید جهانی الیاف در طی سالهای آتی تا سال ۲۰۲۵ میلادی در محدوده ۳.۷ % در سال می باشد که از این میزان رشد نزدیک به ۹۵% سهم پلی استر می باشد. به عبارت دیگر پلی استر در طی دهه های آتی تنها محرک بازار الیاف نساجی و تامین کننده نیازهای رو به رشد این بازار می باشد. [۲]
پلی استر به دو صورت نخ فیلامنتی و الیاف استیپل (منقطع) در صنت نساجی مورد استفاده قرار می گیرد که هر کدام از آنها دارای انواع و زیرشاخه های متفاوتی می باشند.
در سال ۲۰۱۷ میلادی از نزدیک به ۶۰ میلیون تن تولید جهانی پلی استر نساجی قریب به ۳۶ میلیون تن آن به صورت نخ فیلامنتی نیمه آرایش یافته و کاملاً آرایش یافته (POY–FDY) و تقریباً ۲۴ میلیون تن آن به صورت الیاف استیپل تولید شده اند.
بررسی آمار حاکی از آن است که در طی ۵ سال گذشته میزان رشد مصرف نخ های فیلامنتی پلی استر در محدوده ۷.۹ % بوده است که خود به تنهایی بیش از ۲ برابر متوسط مصرف رشد جهانی الیاف می باشد. البته این نرخ رشد در سالهای آتی تا حد ۶% کاهش خواهد یافت که حتی این عدد نیز نزدیک به ۲ برابر متوسط جهانی نرخ رشد تولید الیاف می باشد.
همانگونه که در نمودار شکل ۵ مشخص است از ابتدای دهه ۲۰۰۰ میلادی به یکباره با قدرت گرفتن صنعت تولید نخ های فیلامنتی در چین رشد بسیار شدید تولید این نخها آغاز گردید که همزمان منجر به کاهش تولید در کشورهای پیشرفته ژاپن، اروپای غربی و آمریکا گردید. البته در کنار کشور چین، در سایر کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی نظیر هندوستان نیز میزان تولید نخهای فیلامنتی در طی چند سال اخیر روند رو به رشدی داشته است.
همانگونه که در نمودار شکل ۶ نیز نشان داده شده است، مشابه نخ های فیلامنتی پلی استری در بخش الیاف استیپل پلی استر نیز در طی ۵ سال گذشته رشدی در حد ۶.۴ % وجود داشته که در حد ۲ برابر رشد متوسط جهانی مصرف الیاف بوده است.
در این بخش نیز حرکت سریع چین از ابتدای دهه ۲۰۰۰ میلادی آغاز گردید که البته در کنار آن میزان تولید در تعدادی از کشورهای آسیایی نظیر هند نیز روند صعودی داشت که مهمترین علت آن عدم توانایی الیاف طبیعی نظیر پنبه در تامین نیازهای واحدهای ریسندگی الیاف کوتاه بوده است.
مجموع این آمار حاکی از آن است که بیش از ۶۵ % بازار جهانی پلی استر در اختیار کشور چین بوده و این کشور نقش تعیین کننده ای در این بازار دارد.
علاوه بر الیاف استیپل و نخ های فیلامنتی نساجی، از پلیمر پلی اتیلن ترفتالات برای تولید نخهای صنعتی نیز استفاده می شود که هم اکنون حوزه های کاربردی این بخش با سرعت زیادی رو به گسترش می باشد.
نخهای صنعتی در کاربردهای مختلفی از قبیل نخ تایر (۲۹ %)، قطعات لاستیکی مستحکم شده با منسوجات (۲۳ %)، نوار و تسمه های بافته شده (۱۹ %)، طنابهای بافته شده (۱۴ %)، کیسه هوای خودرو (۶ %)، نخ دوخت (۴ %) و … مورد استفاده قرار می گیرند که سهم هرکدام از آنها در این بازار در شکل ۷ نشان داده شده است.
شکل ۷ – سهم کاربردهای مختلف نخهای صنعتی
تهیه و تنظیم: دکتر شاهین کاظمی – دکتری مهندسی شیمی نساجی و علوم الیاف – عضو هیئت مدیره انجمن صنایع نساجی ایران
تبلیغات روی جلد: کاوان شیمی فهرست مطالب شماره 90 مجله نساجی کهن نمایشگاه پیشرفته‌ترین فناوری‌های…
در نمایشگاه Heimtextil 2025، بخش فرش و کفپوش به سطح جدیدی از گسترش و نوآوری…
نویسنده:سیامک عیقرلو آری، تیتر این نوشتار درست نوشته شده است و به درستی آن را…
فناوری‌های نوظهور و هوش مصنوعی با وجود همه اثرات مثبت و غیرقابل انکاری که برای…
ایتما آسیا ۲۰۲۴ فرصتی برای نمایش پیشرفت‌های چشمگیر صنعت نساجی چین بود، جایی که شرکت‌های…
شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران به شرکت‌هایی اطلاق می‌شود که بر پایه دانش و فناوری‌های نوین…
