سرو راست قامت تا بته ی خمیده

دورترین ایام، تصویر مثالی درخت به مثابه آینه تمام نمای انسان و ژرف ترین خواستهای اوست. این تصویر مثالی، زایندهی انبوهی رمز است که در شاخه های بیشمار گسترش می یابند و خرمن خرمن در بستر اساطیر و دیانات و هنرها و ادبیات و تمدن های گوناگون می ریزند.

مونیک دوبکور در رمزهای زنده جان می گوید که درخت در کهن ترین تصویرش، بنا به توصیفی که از آن در اساطیر اولیه شده، درخت کیهانی غول پیکریست که رمز کیهان و آفرینش کیهان است. این درخت ستون و رکن کیهان است و زمین را به آسمان می پیوندد و وسیله ی دست یافتن به طاق آسمان و دیدار خدایان و گفتگو با آنست.

درخت زندگی درختی است که به علت طول عمر و زیبایی و سودمندیشان مقدس شمرده می شوند، از قبیل درخت سدر که چوبش گرانبهاست، نخل که خرما می دهد و … .

فرهنگ نگاره ای: درخت زندگی در باغ عدن که میوه اش باعث جاودانگی می شد، مربوط به درخت کیهانی هندویی در ریگ ودا بود. از آن سوما یا آمریتا را تقطیر می کردند که آشام خدایان هندی بود و آن را با هئومای ایرانی و نکتار یونانی قابل مقایسه می دانستند، که همگی آن ها باعث زندگی جاوید، دانش کامل، خوشبختی و سایر آرزوها می باشد.

سرو:

نام علمی سرو از نام قدیمی یونانی آن اقتباس شده است و از دو واژه kuo به معنای تولید و parsio به معنای مساوی مشتق شده و به مناسبت تقارن شاخه ها و تاج درختان آنی می باشد.

درختان همیشه بهار مانند سرو و سرو آزاد و کاج، نزد بسیاری از اقوام مدیترانه ای و آسیایی نماد جاودانگی، یعنی حیات پس از مرگ است. و از اینجاست که کنارگورها در یونان باستان، ایتالیا، خاورمیانه(ایران)، هندوستان و چین و همچنین اروپای مسیحی یافت می شود و از این لحاظ، مربوط به امور تدفینی بود، که بدن را پس از مرگ از فساد حفظ می کرد. بر روی یادمانهای مربوط به میترا(مهر)، هفت سرو دلالت بر هفت سیاره دارد، که روح، در سفر خود به سوی آسمان، از آنها می گذرد.

انواع سرو:

تقدس درخت در میان ایرانیان

زیباپسندی و علاقه ایرانیان باستان به درخت به آنجا کشید که پیامبرش سروی از بهشت به ارمغان آورده و در کاشمر کاشت.

اگر لغتنامه دهخدا را تورقی بزنید در زیر مدخل سرو اینطور نوشته است:

نام درختی است معروف و مشهور ؛ و آن سه قسم می باشد:

یکی سرو آزاد( که چون شاخه هایش راست رسته و یا چون از قید کجی و ناراستی و پیوستن به شاخ درختان دیگر فارغ است به این نام خوانده شده . بعضی گویند : هر درختی که میوه ندهد آن را آزاد خوانند و چون سرو میوه ندهد آن را آزاد خوانند.

و دیگری سرو سهی( که دو شاخش راست رسته باشد. چه سهی به معنی راست آمده است{ برهان؛ غیاث})

و سیم سرو ناز( که شاخه هایش متمایل است)، و عربان سرو را شجره الحیات خوانند، چه گویند: هر جا که سرو هست، مار هم هست( در این باره می توان در ادامه ی این مبحث به حضور شیطان در شاه درخت اصحاب رسّ و همین طور در داستان درخت هولوپو به حضور مار اشاره کرد)

دکتر محمد یاحقی می گوید که درباورهای اسطوره ای ایران انتساب صفت آزادگی به سرو یادگار ارتباط آن با ناهید است که در اساطیر و افسانه ها رمزی از آزادی و آزادگی به شمار می رود.همچنین اضافه می کند سرو راست قامت، مانند مورد و هوم مقدس و از دیرباز، علامت خاص ایرانیان بوده است. که مطابق روایات ایرانی، زردشت این درخت را از بهشت آورد و در پیش در آتشکده کاشت(سرو کاشمر).

گرت زدست برآید چو نخل باش کریم / ورت زدست نیاید چو “سرو” باش آزاد(حافظ)

نقش سرو در دوره هخامنشی:

نظر دکتر حبیب ا… در کتاب تخت جمشید از نگاهی دیگر این می باشد که سرو نماد اهورامزدا، نخل نماد میترا و نیلوفر نماد آناهیتاست که در مکان های مخصوص در تخت جمشید حجاری شده و بازگوکننده اعتقادات و احترام آنها به این هدیه اهورایی می باشد.

بنیان شکل گیری بته جقه در دوران ساسانی:

در هنر ساسانی به کرات از بالهایی که به تعبیر نویسندگان معتبر، بال و به نظر نگارنده کتاب بته جقه چیست؟ برگها و حتی سرو خمیده می باشد استفاده شده است و همچنین مانند هنر هخامنشیان حیوانات بالدار مقدس می باشند. حتی در کلاه پادشاهان ساسانی نیز ردپایی از پر و یا همان بال به تعبیر علینقی وزیری صاحب کتاب تاریخ عمومی هنرهای مصور قبل از تاریخ تا اسلام دیده می شود. آرتور پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران اشاره می کند که مزدک در راه آزادی و شکست نظام طبقاتی زمان خود(ساسانیان) گام بزرگی برداشت و او نیز همچون سرو، آزاده بود و آزادی را می پرستید و چه زیبا بود که در این زمان پیروانش، برای بزرگداشت و به یاد ماندن نام بزرگ و عقاید عمیقش سرو را که در بین ایرانیان باستان بسیار مقدس و قابل توجه و علامت آزادی و پایداری و مقاومت بود، به حالت خمیده و سوگوار نقش کردند و بدینوسیله بر آن شدند تا راه مزدک همچنان پایدار بماند و حق خود را به مزدک ادا نمایند و همین مسئله به مرور زمان پایه های ظهور بته جقه را در ایران پدید آورد. بنابراین می توان دانست که بته جقه اصالتی بسیار عمیق و جاودان دارد، گو اینکه اگر چنین نبود این طرح نیز مانند نقوش فراوان دیگر به دست فراموشی سپرده می شد.

به استناد روایات تاریخی علت پیدایش بته جقه را می توان مرگ مزدک در راه آزادی و شکست نظام طبقاتی دوره ساسانیان دانست.

بته جقه:

همانطور که درلغتنامه دهخدا آمده که جقه یا پرک بته ای است ، ساخته شده از پر پرندگان که بر بالای کلاه پادشاهان ایران است و آن تغیر یافته سرو سرافکنده است . نشانی از ایران و ایرانیان وحکایت کننده از راستی وتواضع ایشان است.

نقشی که بر شال های ترمه و قلم کاری های اصفهان دیده می شود شکل سروی است که نوک آن بر اثر وزش باد خم شده باشد.

بته جقه در دوران اسلامی:

نخستین بار که نگاره ی باستانی بته ای به معنای واقعی جقه می شود زیور کلاه امیران می گردد در پایان دهه ی سوم سده ی نهم هجری است که در مجلس مینیاتور مقدمه ی شاهنامه بایسانقوری(۸۲۹ ه ق) اثر میر مصور، دستار کلاه دو تن از امیران مزین بدان است. در این مجلس مینیاتور، پادشاهی که بر تخت نشسته(سلطان محمود غزنوی) همان تاج کنگره دار در سده های پیشین را بر سر دارد، بدون پرکهای قائم(غیر بته ای) که در برخی از نقاشی های آن دوران زیور تاج پادشاهان بود.

در نیمه های سده ی دهم نقشمایه ی بته ای منزلتی ویژه و جایگاهی برتر پیدا می کند و بسان علامت شاهی و فرمانروایی زیور کلاه دستار گونه ی شاهان و شاهزادگان می گردد.

از این زمان است که بته جقه به مفهوم واقعی خود مصداق می یابد و شأن نمادی نخستین( که تجسم رمزی و آذینی جاودانگی و بی مرگی وخرمی پاینده ی درخت سرو بود) در جایگاه بالاتر اعتلا می یابد و نماد فرمانروایی و قدرت مطلقه می شود.

ناگفته پیداست که آنچه وجه تمایز شاهان و شاهزادگان و زیور سر فرمانروایان باشد، لاجرم در نظام پادشاهی از حرمت عظیم و حتی تقدس برخوردار می شود که به هیچ رو نباید در معرض هتک حرمت قرار گیرد و یا بر زمین گسترده شود و پایمال و لگدمال شود. درست به همین دلیل است که ما تا پایان کار صفویان نقشمایه ی بته جقه را در هیچ یک از قالیهای گرانقدر صفوی اثری از این نگاره نمی بینیم.

همانطور که گفته شد بته جقه ریشه در دوران باستان دارد. و از زمانیکه نقشهای اسلیمی که نقشهایی برگرفته از گیاهان است بکار گرفته شد بته جقه هم با آن تلفیق گردید.

بته جقه بر روی آثار:

نقش بته جقه بر روی دستبافهایی از قبیل ترمه، پته دوزی، قالی، کاشیکاری، و لباسهای ورزشکاران باستانی کار می توان مشاهده کرد.

سرو ابرقو: این سرو با ارتفاع قریب به ۲۵ متر و قطر تنه ۵/۴ متر کاملا سرسبز و پابرجاست و به اظهار پروفسور الکساندر روف روسی عمر آن ۴ تا ۵ هزار سال تخمین زده می شود. این سرو تا حدی دربین مردم از وجهه ی تقدس برخوردار است که مردم به قصد تبرک و دلایل مذهبی پارچه و نخهایی بسته اند.

گلستان سعدی: چندین درخت نامور که خدای عزوجل آفریده است و برومند، هیچ را آزاد نخوانده اند مگر سرو را که ثمره ای ندارد. در این چه حکمت است؟ گفت: هر درختی را ثمره ای معین است که به وقتی معلوم به وجود آن تازه آید و گاهی به عدم آن پژمرده شود و سرو را هیچ از این نیست و همه وقتی خوش است و این صفت آزادگان است.

مارتین ورمازن: در آیین میترا نیز درخت سرو، وقف خورشید است.

منابع:

۱. لغتنامه دهخدا

۲. شناخت طرحها و نقشه های فرش ایران و جهان، ابوالفضل وکیلی،

۳. گیاهان مقدس، پروفسور شفیع جوادی، چاپ دوم سال ۷۴، موسسه جغرافیایی و انتشاراتی ارشاد

۴. “سرو مهر یا درخت یلدا”، روزنامه اعتماد ملی، ۱۶ آذر ۸۷ ، ش ۸۱۶

۵. سیر و تحول بته جقه در ایران، سمانه کاکاوند، مقاله از اینترنت

۶. شاهنامه فردوسی

۷. رمزهای زنده جان، مونیک دو بو کور، ترجمه جلال ستاری، چاپ سوم ۱۳۸۷، نشر مرکز

۸. بته جقه چیست؟، طاهره عطروش، چاپ اول ۱۳۸۵، انتشارات سی بال هنرچ

۹. فرهنگ نگاره ای نمادها در فرهنگ شرق و غرب، جیمز هال، ترجمه از رقیه بهزادی، چاپ اول ۱۳۸۰، موسسه فرهنگ معاصر

۱۰. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، دکتر محمد جعفر یاحقی، چاپ دوم ۱۳۷۵، نشر سروش

۱۱. تخت جمشید از نگاهی دیگر، دکتر عبدا… حبیب ا…، چاپ دوم زمستان ۱۳۷۷، نشر بنیاد فارس شناسی

۱۲. شاهکارهای هنر ایران، آرتور آپهام پوپ، اقتباس و نگارش: دکتر پرویز ناتل خانلری، با همکاری موسسه انتشارات وانکلین تهران-نیویورک، چاپ ۱۹۴۵