سیری در تکوین و تحول مراکز خرید در ایران

گردآوری: مهندس محمد مهدی روحانی
رئیس هیئت مدیره گروه عمران توسعه پارسه

امروز با شکل گیری بازار ها و مراکز تجاری و اقتصادی در شهر ها روند رشد و توسعه بافت شهری سرعت بیشتری پیدا کرده و تاثیرات متقابل این دو بر یکدیگر، فرایند تکوین و گسترش آنها را کامل کرده است. اهمیت روابط تجاری و اقتصادی سبب شده تا سیر تحول شهر و بازار ایرانی با یکدیگر عجین شده، ساختار و رفتار هر یک در شکل گیری قالب های فیزیکی و اجتماعی دیگری، تاثیر مستقیم داشته باشد. در واقع توسعه و گسترش شهرنشینی ضرورت ایجاد مراکز اقتصادی در قالب بازار را ایجاد کرده و تقویت ساختار آنها سبب استحکام نهادهای شهری و گسترش روز افزون عناصر درونی آنها شده است.
اطلاعات بدست آمده از کاوش های باستان شناسی مربوط به هزاره های دوم و سوم پیش از میلاد در منطقه بین النهرین مراکز تجاری را در قالب راسته هایی با دو ردیف مغازه در طرفین آنها به تصویر می کشد، که با بازارهای دوره های پس از آن شباهت های بسیاری دارد. رونق تجارت و توسعه صنایع در حقیقت عوامل اصلی و اولیه شکل گیری سراها و کاروانسراهای تجاری به شمار می رفته است.
با نگاهی عمیق به پیشینه مراکز خرید از دوران مادها که اقتصادشان مبتنی بر تولید صنایع دستی بوده و مراکز آن در کاوش های باستان شناسی یافت گردیده است که از آن جمله به دشت قزوین، تپه زاغه، تپه سیلک در جنوب غربی کاشان (هزاره ششم ق.م ) تپه حسنلو در جنوب غربی دریاچه ارومیه (هزاره ششم ق.م) تپه یحیی در کرمان و شهر سوخته در سیستان می توان اشاره کرد.
همچنین در دوران هخامنشیان نخست کشور به ۳۰ ایالت تقسیم شده و در راس هر کدام یک شهربان قرار گرفت، همچنین عنصری جدید به نام پول روند معاملات به شکل کالا به کالا را به روابط کالا با پول تغییر داد.
با سیری در تاریخ روند توسعه بازارها در دوران سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان می توان رشد و بالندگی روزافزون مراکز تجاری را درک نمود همچنین با ورود ایران به جرگه تجارت آن زمان به سبب توسعه بازرگانی شرق و غرب انحصار بازرگانی بسیاری از انواع کالاها بین شرق (چین و هند) و غرب (روم و یونان) شکسته شد، که مسیر جاده ابریشم خود موید این توضیح است.
بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان (شار میدانی) شروع می شود و دامنه خود را به شار بیرونی (ربض) می گستراند و در سیر خود محلات را تشکیل می دهد. همبستگی مسجد جامع و بازار و اهمیت این دو در ساختار بنیادی شهر اسلامی امری مشهود و عینی است. اینکه تا روزگاری دراز زندگی و فعالیت اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و سیاسی شهرها در بازار ظهور و بروز داشته قطعا هنوز هم در ذهن بسیاری از مردم بازار مرکز همه فعالیت های شهری است.
با نگاهی اجمالی به نکات فوق ایجاد مرکزی تجاری و نوستالژیک همانند سرای ابریشم گریز ناپذیر خواهد بود، نگارنده امید دارد ایران کشور پهناور مردان آریایی مقتدرترین سرزمین جهان گردد.■

منبع: کتاب برنامه ریزی و طراحی مراکز خرید و مجتمع های تجاری / دکتر مسعود تقوایی – رضا شیخ بیگلو