صنعت ابریشم بافی خراسان شمالی

صنعت ابریشم بافی خراسان شمالی (منطقه ی جرگلان – روستای تنگه ی ترکمن)

تجزیه تحلیل منسوجات در ایران و جهان

نویسنده : زهرا بیگم فخرنبی

چکیده

نوغانداری و ابریشم بافی بخصوص در گذشته به عنوان یکی از صنایع دستی پراهمیت در سطح استان خراسان شمالی رواجداشته است . این صنعت که روزگاری در اقتصاد خانواده و منطقه سهم بسزایی داشته ، در چند سال اخیر از رونق افتادهاست. مسئله مورد مطالعه در این مقاله صنعت ابریشم بافی منطقه ی جرگلان خراسان شمالی می باشد، شایان ذکر است کهاین صنعت ارزشمند توسط افراد محدودی در استان بکار گرفته شده که این افراد نیز با توجه به شرایط سختی که با آنروبرو هستند، سعی در کنار گذاشتن آن دارند. در این تحقیق به مواردی نظیر تولید مواد اولیه ، رنگرزی ، ابزارهای بافت ، و… پرداخته شده است ، همچنین شرایط اقتصادی ، فروش ، و بازرگانی آن نیز تا حدودی مورد بررسی قرار گرفته است. .با امید به آنکه در این تحقیق کوچک توانسته باشیم به موفقیت جدیدی برسیم و گامی موثر برای این صنعت ارزشمند وافرادی که در این عرصه مشغول به فعالیت می باشند برداریم.

واژه های کلیدی: ابریشم بافی ، صنعت ،طرح ، اقتصاد ، پارچه

۱.مقدمه

پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری حرفه ای است دیر پا که قدمت طولانی دارد و همگام با بسیاری از ملل دنیا در کشور ایران نیز انجام می گرفته است. اگرچه در فراز و نشیب های روزگار دستخوش تحولات و تغییرات بسیاری بوده است اما مسیر بقاء آن همچنان توسط افراد محدودی تداوم دارد.

براساس مدارک و شواهد تاریخی اولین کشوری که به صنعت نوغانداری و تولید ابریشم دست یافت ، کشور چین بود که این زمان را مورخین ۲۶۵۰ قبل از میلاد مسیح ثبت کرده اند . بنا به یک روایت کشف ابریشم را به لی تسو نخستین معشوقه هوانگ تی امپراطور افسانه ای چین نسبت داده اند . در این روایت آمده است که بانو سو، زیر درخت توت در باغش قدم می زد که ناگهان پیله ی سفید را از روی برگهای درخت توت دید و برداشت ، این بانو بی خیال با پیل بازی می کرد که به طور کاملا تصادفی پیله در فنجان چایش می افتد در این هنگام بود که پی برد می تواند یک تار بلند و سفید را از پیله بیرون بکشد.(برگرفته از مقاله ی محسن خسروی. کارشناس ارشد تاریخ.صفحه ی ۲ )

در ایران آغاز ورود و توسعه پرورش کرم ابریشم در سواحل بحر خزر می باشد، دوران حکومت مغول در ایران با پرورش کرم ابریشم و صنایع مربوط به آن پیشرفت محسوسی داشته و بافتن پارچه های ابریشمی مخصوصاً در خراسان، یزد کرماناز اهیمت فوق العاده ای برخوردار بوده است.

بافت های ابریشمی اگرچه به ظاهر ساده است اما علاوه بر داشتن رنگ و نقش هندسی زیبا، که شهرت جهانی دارد، حاصل، پیامهایی از روزگاران سپری شده و داستانهایی از تکامل عشایر خراسان است. در خراسان شمالی در مناطق دویدخ، یکه صعود، گیفان راز و جرگلان ابریشم بافی رواج دارد و تولیدات آن جهت رومیزی، روتختی، روسری، شال، دستمال، مصارف لباس و … استفاده می شود. در این مناطق مرسوم است که دختران به هنگام ازدواج تعدادی از محصولات تولیدی خود را که شامل سفره، پیراهن، دستمال و … می باشد بعنوان جهیزیه به خانه داماد می برند. و ضمناً در روز عروسی زیباترین پیراهن دستباف تهیه شده از پارچه ی ابریشمی که قیمت و ارزش بالایی نیز دارد به تن می کنند.

احیاء این صنعت و هنر زنده در قالب امکانات پیشرفته جهانی می تواند وجهه ارزنده ای به توسعه نوغانداری و تجارت جهانی کشور بدهد و پارچه های ابریشمی مرغوبی تولید شود که منجر به رواج و رونق اقتصادی کشور و بهبود و رفاه جامعه کشاورزی وصنعتی گردد.

۲ .از تخم نوغان تا تهیه ی نخ

پرورش کرم ابریشم مستلزم تامین تخم نوغان، برگ توت و امکانات مناسب پرورش می باشد. تامین نیروی انسانی آموزش دیده لازمه و تکمیل کننده عملیات پرورش خواهد بود.(شکل ۱)

شکل۱.کرم ابریشم

تخم نوغان از محل های خاصی تهیه شده و در دمای مورد نیاز جهت پرورش یافتن قرار می گیرد حرارت مناسب برای سه روز اول تفریخ ۱۵ درجه سانتی گراد می باشد. سپس تخم نوغان ها در حرارت ۱۸ الی ۲۰ درجه به مدت ۱ روز حرارت نگهداری می شوند و پس از آن مطلوب است تا خروج لاروها از تخم در حرارت ۲۵ درجه نگهداری شوند. در تمامی دوران تفریخ روزانه به مدت ۱۶ ساعت از روشنایی کامل و ۸ ساعت تاریکی استفاده می گردد.

بعد از خروج کرم ها از تخم ابتدا لاروها را توسط آهک یا مواد مجاز دیگر برای این کار ضد عفونی کرده و بعد تغذیه را شروع می نمایند در طی مدتی که کرم لازم دارد تا تغذیه شود و سپس به دور خورد پیله تنیده و به زندگی خود پایان دهد نیاز به مراقبت های ویژه ای دارد. بعد از مدتی که علائم مورد نظر مانند:

۱- کاهش تغذیه ۲- تغییر بافت مدفوع ۳- تغییر رنگ لارو( شفاف شدن) ۴- ترشح مقدار زیادی ادرار ۵ – کاهش حجم بدن ۶- ترشح تارهای ابریشمی ۷- بالاگرفتن سر، در کرم مشاهده شد خود نشان از آن دارد که کرم ها مرحله ی تنیدن را آغاز می نمایند.

در طی این مدت که حدودا ۴ روز به طول می انجامد بهتر است دمایی ۲۵ درجه ای را برای این منظور فراهم ساخت و همچنین گیاهی که خود محلی ها به آن “کرد ” می گفتند و کرم ها را روی آن قرار می دادند تا مکان مناسبی را برای تنیدن بوجود آورند. در روز هفتم تا هشتم بعد از تنیدن اقدام به جمع آوری پیله ها نموده و جهت جلوگیری ازتبدیل شفیره به پروانه پیله ها را در آفتاب خشک می نمایند و سپس مقداری از این پیله ها را به بازار فروخته و مابقی آن را در کارگاه هایی که خود تهیه کرده اند تبدیل به نخ می کردند.

به این ترتیب که ظرفی را از جنس چدن پر از آب کرده می گذارند تا آب به جوش آید سپس پیله های خشک شده را درون آن می ریزند به گونه ای که در شکل ۲ نشان داده شده است نیاز به این دارد تا ۲ نفر این کار را انجام دهند ، یک نفر در کنار دیگ نشسته و پیله هارا به هم می زند این عمل باعث می گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای ۳ تاب با قطر حدود ۲ سانتی متر عبور می دهند ، سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می شود ، کلاف می کنند . (شکل ۳و۴و۵) هر پیله دارای رشته‏ای به طول ۵۰۰ تا ۱۳۰۰ متر است .ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می شود ، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می شود .

شکل۲.جوشاندن پیله ها شکل۳.قرقره ی چوبی جهت عبور دادن نخ ها

شکل۴. دسته بندی نخ شکل۵.پیچیدن دورکلدان

نخی که به این روش تهیه می شود مقداری شفیره ی خشک شده دارد و به گونه ای به آن چسبیده است که نیاز دارد تا ریسیده شده و کثیفی های آن گرفته شود و نخی مرغوب به دست آید. (شکل۶) برای این کار از دستگاهی به نام چرخجه Charkheje” ” استفاده کرده نخ در آن ریسیده شده و نخ تمیز تری بدست می آید.(شکل۷و۸)

شکل ۶. نخ ریسیده نشده شکل ۷. چرخجه

شکل۸. نخ ریسیده شده توسط چرخجه

نخ ریسیده شده در دستگاه چرخجه کمی زبر می باشد برای اینکه از حالت زبری آن کاسته شود مجددا در دستگاه دیگری به نام چرخ تابیده می شود .بعد از دستگاه چرخ نوبت به دستگاه دیگری می رسد که پرک نام دارد.در این وسیله نخ ها برای بار دیگر ریسیده شده و برای رنگرزی آماده می شود .(شکل۹و۱۰)

شکل۹.چرخ

شکل۱۰.پرک

۳.رنگرزی نخ

نخی که چهار مرحله را پشت سر گذاشته است برای رنگرزی آماده است ،ولیکن هنوز لطافت لازم را ندارد به همین دلیل مقداری پودر رختشویی را با آب مخلوط کرده نخها را تقریبا به مدت یک ساعت داخل آن خوابانده تا کمی سفید شده و به لطافت آن افزوده شود.بعد از آب کشی نخها فرصت داده تا رطوبت آنها گرفته شده و خشک شوند. سپس مقداری رنگ (از رنگ های پودری برای این کار استفاده می شود ترکمنها رنگها را از گیاهان مختلفی همچون روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو، اسپرک به دست آورده و برای رنگ قرمز از قرمز دانه استفاده می کنند، رنگ سرمه ای نیز از نیل بدست می آید.امروزه، اگر بافنده ای بخواهد اصالت بافت ترکمنی را حفظ کند، از رنگرزی گیاهی استفاده می کند ولی با این همه در برخی رنگها، ناگزیر برخی مواد شیمیایی به کار می برد که جز این هم چاره ای نیست) و زاج سفید با آب مخلوط کرده و نخ های خام را داخل آن محلول می جوشانند. بعد از این مرحله مخلوطی از آب و آرد آماده کرده، نخ های آغشته به رنگ را داخل آن گذاشته و اجازه می دهند تا کمی در آن مخلوط غوطه ور بماند .بعد نخها را از مخلوط آب و آرد خارج نموده تا خشک شود و بعد از خشک شدن دوباره توسط دستگاه پرک ریسیده می شود و به تبدیل به کلاف می شود.(شکل۱۱) برای رنگرزی نخ ها از رنگ های سفید، زرد، نارنجی، قرمز و سبز استفاده می کنند.

شکل۱۱. کلاف رنگی آماده جهت استفاده در بافت

۴.دستگاه بافندگی

برای بافت پارچه از دستگاهی به نام کاروای”Karvay “استفاده می کنندکه تارا نیز به آن می گویند.(شکل۱۲)کاروای از قطعات دست ساز تشکیل شده که قطعات آن عبارتند از : نورد””Navard، دستک””Dastack، گولGeval”” ، جقنهJeghne””،ماکو

شکل۱۲کاروای “تارا”

۴-۱.نورد

نورد در این دستگاه وسیله ای چوبی می باشد که پارچه ی بافته شده به دور آن پیچیده می شود.نورد دسته ای فلزی دارد تا به جمع کردن پارچه کمک کند.(شکل۱۳)

شکل۱۳نورد.پارچه ی بافته شده به دور آن پیچیده می شود

۴-۲.دستک

دستک از جنس نی می باشد با قابی از جنس چوب ، وظیفه ی شانه را در دستگاه بر عهده دارد و نخ ها به طور یکنواخت از لابه لای نی ها عبور داده می شوند.(شکل ۱۴)

شکل ۱۴.دستک که کار شانه را در دستگاه به عهده دارد

۴-۳.گول

وسیله ای است ساخته شده از نخ و نی ، که نی ها در بالا و پائین قرار داده شده به طوریکه نخ ها را به صورت عمودی بتوان به آن وصل نمود.این قطعه همان کار ورد را در دستگاه بر عهده دارد بطوریکه دو ورد نخ ها را بالا داده برای بافت و دو ورد دیگر عکس آن عمل میکنند.جهت بافت پارچه ی ، یاروق (روسری)، چاووت(کت)، کوینک(پیراهن) تقریبا ۳۶۰ تار نخ نیاز است.که این نخ ها به صورت موازی از شانه و ورد ها عبور داده شده و به دسته های مساوی ۴۰ تایی تقسیم شده اند. (شکل۱۵)

شکل۱۵گول، کار شانه را انجام می دهد

۴-۳-۱.جقنه

برای بالا و پائین دادن گول از آن استفاده می شود . فرد بافنده با حرکت دادن پاهای خود آن را به حرکت در آورده که در زیر دستگاه دقیقا در محل قرار گرفتن گول دو بند پارچه ای وجود دارد تا او بتواند پای خود را درون آن جای داده به این وسیله گول را حرکت دهد. (شکل۱۶)

شکل۱۶جقنه،وظیفه ی حرکت دادن گول

۴-۴.ماکو

وسیله ای است که نخ ها را به کمک آن در عرض دستگاه جابجا می کنند تا بافت شکل بگیرد .چندین ماکو با رنگ نخ های متفاوت وجود دارد تا بتوان بافت طرح دار زیبایی را به وجود آورد.(شکل ۱۷)

شکل۱۷ماکو.جابجایی نخ در عرض پارچه

۵.طرح و بافت

پارچه هایی که در این منطقه بافته می شود جهت استفاده در پیراهن،روسری و کت می باشد، (شکل۱۸) که با عرض های ۳۳.۵ است. مثلا برای روسری ۱۳ تکه پارچه ی طرح دار را با عرض ۳۳.۵ در ۲۶و همچنین ۳ تکه پارچه ی ساده را به همین عرض طوری به هم وصل میکنند که طرحی سه گوش را به وجود آورد. (شکل ۱۹)

شکل۱۸.پارچه ی بافته شده درکاروای شکل۱۹.یک نمونه روسری بعد از وصل تکه ها

نقش مایه هایی که در این پارچه ها استفاده می شود به گویش محلی عبارتند از : ۱- آق سو (آب روشن) حاشیه باریکی است که در تمام ایران آب یا راه نامیده میشود ۲- بزک (آرایش)،۳- شخک (شاخک) ۴- گلین بارماق(ابروی عروس) ۵- گیلیم (گلیم، نقش گلیم) ۶- سکز(هشت)،۷- قییخ (قشنگ)

فرهنگ هر قوم یا گروه با آن قوم یا گروه عجین شده است و نشان دهنده اصالت آن قوم یا گروه است و مطمئنا در رفتار آن قوم و جهت‌گیری‌های آنها موثر خواهد بود.ترکمنها از جمله اقوامی هستند که اصالت خویش را حفظ نموده و این اصالت را ما به وضوح در لباس های این قوم مشاهده می کنیم.(شکل ۲۰) آنان علاوه بر لباسهایی که به صورت رسمی در میهمانی ها و جشن های خود استفاده می کنند ، در کوچه و بازار نیز شاهد پوشیدن لباس محلی بر تن آنان می باشیم. همانطور که قبلا اشاره شد بیشتر لباسهایی که بانوان ترکمن بر تن دارند از ابریشم تهیه شده بخصوص لباس های عروس که یا آن را خانواده ی داماد خود می بافند یا به دلیل گران بودن آن را اجاره می نمایند.

شکل ۲۰- نمونه ای از لباس ابریشمی زنان ترکمن

۶.معضلات و مشکلات اجتماعی، اقتصادی

هزاران نفر از راه پرورش کرم ابریشم و تولید پیله و رنگرزی و بافت پارچه و.. امورات زندگی خود را به خوبی درایران می گذرانیده و تجار ابریشم نیز از این سفره گسترده بهره ها می بردند.این یک صنعت بزرگ است مخصوصا در چین ده میلیون کشاورزچینی کرم ابریشم پرورش می دهند. و شاید در همان اندازه هم در ایران تولید ابریشم صورت می گرفته است.

بافندگان پارچه های ابریشمی به تعداد انگشت شمار رسیده و دستگاههای سنتی قدیمی توان خود را برای بافت پارچه های با کیفیت بافت دستگاههای مدرن و اتوماتیک خارجی از دست داده و قافیه را در برابر واردات بی رویه باخته اند.متاسفانه چینیها این شغل را در قبضه خود گرفته اند و با وارد کردن نخ ارزان ابریشم لطمه شدیدی به این صنعت زدند و زمانی که تولید نخ در کشور از بین رفت شروع به گران کردن نخ کردند.

اما داستان تولید ابریشم نیازمند بازسازی تجهیزات و بهینه سازی این صنعت است و اگر بخواهیم تولید ابریشم رونق گذشته را پیدا کند،رقابت با دیگر کشورها پیش کش ،قبل از آن باید دانش روز ترویج شده و به این حرفه بها داده شود، هرکس یکبار به پرورش آزمایشی کرم ابریشم اقدام کند این تجربه برایش به خاطره تلخی بدل می شود که هرگز آرزوی تکرار آنرا در مخیله نخواهد پروراند.

تمام کسانی که خواسته اند از تولید پیله سودی کسب کرده و درآمدش را به کمک خرجی زندگی اضافه کنند به جهاد کشاورزی مراجعه می کنند تا اطلاعاتی را که نیاز دارند از این اداره دریافت کنند.

سیاست جهاد کشاورزی برای ترویج و توسعه این شغل تشویق کشاوزران و داوطلبان است اما چنان دچار تساهل شده اند که مشکلات کار را ندیده می گیرند و متاسفانه بازخورد کار را هم دنبال نمی کنند، در اولین مرحله با اشاره به درختان توت حاشیه شهر و مزارع اطراف روستاها، تغذیه کرم ابریشم را بسیار آسان جلوه می دهند.و محل پرورش را اطاقی ،انباری یا زیرزمینی معرفی می کنند که در دسترس بسیاری از مردم هست .و تولید پیله را به سبک کشاورزان سنتی که در شمال فعالیت می کنند به وسیله بوته ها و کاه وکلش که در مزارع و اطراف به وفور یافت می شود امکان پذیر می دانند.

یادگیری و آموزش تولید ابریشم را با یک سی دی شروع میکنند که در دهه ۶۰ توسط جهاد کشاورزی فیلمبرداری و تهیه شده است.

جمع اینها به یک فاجعه ختم می شود. زیرا درختان توت با ارتفاعی که دارند امکان تهیه برگ را بسیار دشوار می کنند بخصوص در روزهای پایانی پرورش که تغذیه کرم بشدت زیاد شده است و نیاز شدیدی به برگ مناسب و فراوان بوجود می آید و متاسفانه در این ایام برگهای این درختها به واسطه عدم آبیاری صحیح و نامناسب بودن نژاد آنها برای پرورش کرم ابریشم خشبی و از نظر غذایی کم ارزش می شود. و استفاده از آنها توان کرم را در تولید رشته های ابریشمی تقلیل می دهد.و در نهایت هم استفاده از ابزار نامناسب که کرم برای تنیدن پیله نیاز دارد به تولید پیله هایی ریز که از مدفوع کرمها رنگی هم شده است می انجامد که خریداران رغبت به خرید آن نمی کند. صرف نظر از اینکه تولید کننده رابطه ای با مصرف کننده یا خریدار نداشته و اگر هم داشته باشد مقدار اندکی پیله نامرغوب سودی عایدش نمی کند.و در نهایت این تجربه به پستوی خاطرات دوست نداشتنی می رود.

در حالی که اگر حمایت اصولی و علمی صورت بگیرد و اطلاعاتی به داوطلب داده شود که آینده را به درستی به وی نشان دهد ،کسانی هستند که با سرمایه شخصی اقدام به ایجاد توتستان نموده و واقع گرایانه و به روش صحیح کرم ابریشم پرورش می دهند.و از استعدادهای خدادادی اقلیمی بهترین استفاده می شود.متاسفانه در این زمینه تجار ایرانی که کالاهای بدرد نخور چینی را بی وقفه وارد می کنند موثر تر از مدیران محلی ظاهر شده اند. و وارد کردن نخ و پیله از چین و کشورهای همسایه شمالی در حالی جایگزین تولید داخلی شده است که تولید کننده ایرانی هیچ امکان و حمایتی برای این تولید پر سود ندارد.(سایت میراث فرهنگی خراسان شمالی)

حمایت و تشویق این شغل برای ارگانهای دست اندر کار هزینه بر نیست. و تنها کافی است که جهاد کشاورزی در تهیه اطلاعات درست و ارائه آن به کشاورزان و کسانیکه علاقه ای به این کار دارند اقدام کرده وهمچنین مدیریت و برنامه ریزی درست نماید.پرورش دهندگان این صنعت بومی نیازی به حمایتهایی که برای دیگر صنایع می شود ندارند.فقط به اطلاعات درست و روزآمد نیاز دارند.از دیگر مشکلات این حرفه میتوان به:

۱- نداشتن جا و مکان کافی جهت پرورش کرم ابریشم
۲-پائین بودن قیمت خرید
۳-نبودن هیچ گونه تسهیلات دولتی (دولت فقط در حد وام های ۲ میلیون تومانی کمک می کند)
۴-بیمه نبودن محصول و تولید کننده
۵-نداشتن جایگاه شغلی مناسب
۶-گاها گرفتن چک های مدت دار در ازای فروش محصول که این به علت عدم حمایت دولت از تولید کننده می باشد زیرا اگر دولت ابریشم را نیز همانند گندم،توتون و سایر محصولات اینچنینی خریداری نماید دست واسطه ها از این بازار کوتاه می شود.

۷-عدم کارگاه یا کارخانه نخ ریسی جهت تولید نخ های ابریشمی

مشکلات فراوانی که در این حرفه وجود دارد باعث شده تا این صنعت به فراموشی سپرده شود یا اینکه روز به روز از تعداد پرورش دهندگان داخلی کاسته شود .تمامی تولید کنندگان در این عرصه از دولت انتظار حداقل همکاری را داشته و اینکه بیشتر برای آنان و شغلشان دل بسوزاند و گامهای بلند تری بردارد که آن هم مستلزم تلاش بیشتر است.

۷.نتیجه گیری

پرورش کرم ابریشم و فروش محصولات بدست آمده از آن تبدیل به معضلی برای فعالان در این حرفه شده و آنان را به چالش کشیده است زیرا با توجه به زحمت فراوانی که برای آنان دارد سود چندانی نیز عایدشان نمی شود و تمامی بهره ی آن را دلالان و واسطه ها می برند .هم در هنگام خرید پیله و هم در هنگام خرید نخ و پارچه.از اینرو اگر از جانب ارگانهای مربوطه مثل جهاد کشاورزی و میراث فرهنگی این افراد حمایت نشوند همین تعداد کم بافنده را نیز از دست می دهیم و این باعث می شود تا این صنعت تاریخی و ارزشمند روانه ی صندوقچه ی خاطرات ما گردد. پس اندکی تلاش از سوی مسئولان باعث دلگرمی این افراد شده و همچنین این صنعت زیبا و ارزشمند نیز جایگاه خود را حفظ می نماید.

با امید به اینکه روزی شاهد رشد و توسعه ی کارگاههای بافندگی ابریشم هم در استان خراسان شمالی و هم در مابقی استانهایی که ظرفیت تولید این کار را دارند باشیم.

منابع

– مقاله ی محسن خسروی. ۱۳۹۱.کارشناس ارشد تاریخ- واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری گلستان
– سایت میراث فرهنگی خراسان شمالی

————————————————————————————