کاربرد کامپیوتر در طراحی فرش و ضرورت آن

کاربرد کامپیوتر در طراحی فرش و ضرورت آن

مهندس محمد سعیدپور- طراحی فرش بینا

با توجه به رقابتی بودن اقتصاد، فرهنگ و هنر در عرصه روابط بین‌المللی، به کارگیری و بهره‌ جستن از برخی نوآوری‌های تکنیکی، سخت افزاری و نرم افزاری در جهت ارتقاء سرعت، کیفیت، شناسایی و بازاریابی صحیح تولیدات صنایع و هنرهای مختلف امری ضروری و عاقلانه به نظر خواهد رسید.

در این میان هنر و صنعت فرش دستباف به عنوان تولیدی تجاری، مصرفی و تزئینی که بخش عمده‌ای از سهم صادرات صنایع دستی و غیرنفتی کشورمان را به خود اختصاص می داد، سالیانی است که شاید به دلیل حاکمیت افراطی برخی نظرات و شیوه های سنت‌گرایانه در طراحی، تولید، بازاریابی و فروش دچار ناهنجاری‌هایی در سطح تجارت جهانی گردیده است.

البته لازم به ذکر است عواملی چون رکود اقتصاد جهانی، تغییر مکانیزم زندگی، مصرف و سطح درآمد جوامع خریدار فرش ایران، همچنین بروز شوک های سیاسی‌ـ اقتصادی به نوبه خود نقش مهمی را در ایجاد پدیده رکود دارا بوده اند.

به هرحال فارغ از ایراد مسائل جانبی در این باره سعی بر آن است تا بعد از مرور مختصری از تاریخ شکل گیری طراحی و نقاشی سنتی فرش، به طور خلاصه یکی از عملی‌ترین، اصلی‌ترین و مهمترین عوامل تولید را در ایجاد یک فرش خوب از زاویه دستاورد نوین تکنولوژی یعنی کامپیوتر مورد بررسی قرار دهیم.

گذشته فرش ایران را می‌توان از نظر طرح و رنگ در بین دیگر بافته‌های پرزدار جهان دارای شاخصه‌های زیبایی، اصالت، سنت، فرهنگ، معنویت و کیفیت دانست که به جز نمونه‌های قدیمی محدود در موزه‌ها و کلکسیون‌های مختلف، تحقیق پیرامون ابتکارات، خلاقیت‌ها و تنوع طرح‌ها و نقشه‌های ذهنی یا اجرایی فرش امری مشکل به ‌نظر خواهد رسید.

از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحی نیز با آن عجین بود. لذا هویت و زیبایی یک فرش بر اساس طرح و رنگ آن مشخص می گردد. نقشه و رنگ دو ویژگی مهمی هستند که به فرش زیبایی و ارزش هنری می بخشند.

اولین بافته های قالی شاید نیاز به نقشه و طراحی نداشت. لیکن بافنده با استفاده از خطوط مسقیم به بافت اشکال هندسی پرداخته و بعضاً اگر طرح اسب، بز، پرنده، درخت، کوه و خورشید را استفاده می کرد، به صورتی ساده و تک نقش در بافت اجرا می نمود به همان گونه ای که در طبیعت به صورت عناصری با ساز و کار مجزا اما در وحدتی جدایی ناپذیر با یکدیگر حضور دارند.

این گونه طرح ها بیشتر در مناطق عشایری و روستایی اجرا شده اند. ضمن آنکه در این مناطق به دلیل کوچ عشایر و نبود فضایی برای ثبت و ضبط نقشه، فرش های بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظه بافنده تولید می شدند.

در ادامه تاریخ فرش، آن هنگام که بافت فرش در شهر ها مرسوم گردید، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از این میان نقشه های گردان (گل و برگ و اسلیمی) و نقشه های تصویری بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

این نوع طرح که از طرح های اسلیمی و گل و بته بصورت تو در تو و توریقی بر روی دایره گردان استفاده می شد به دلیل گستردگی و تنوع در نقش و رنگ، که بر اساس هر منطقه متفاوت بود، گوناگونی بسیار یافت و نیاز به ثبت و بایگانی نقشه در شهر ها بوجود آمد.

دلایل زیر را می توان برای این مسئله برشمرد:

۱.نیاز به وجود فرش هایی با نقشه های معین و شناخته شده

۲. بافت فرش تحت نظارت و نظام معین کارگاهی

۳. بافت فرش های بزرگ و یکپارچه

۴. بافت فرش بطور گروهی

۵. امکان کنترل بافت و باز سازی

۶. ضرورت انتقال ذوق، خلاقیت و نو آوری بر روی نقشه

۷. ضرورت ثبت وانتقال نقشه به نسل های بعدی

در گذشته طراحان ماهر قبل از اجرای نهایی نقشه ابتدا طرح نمونه را به صورت ۳۰×۲۰ کشیده و پس از تایید، آن را به اندازه قالی بزرگ کرده و برای بافت رنگ آمیزی می کردند.

بعد ها طرح بر روی کاغذ طراحی می شد و بیشتر رسم بود که نقاش نقشه دلخواه را نقاشی می کرد و بعد کار را به جدول کش می سپرد تا با مرکب، خط کش و قلم فلزی، خط های عمودی و افقی را کشیده و نقشه را به طوری که هر خانه نمودار یک گره باشد، جدول بندی کند.

این وضعیت هر چند برای نقشه کش و جدول کش به راحتی صورت می پذیرفت ولی برای بافنده مشکلاتی را به همراه داشت. به عنوان مثال گاه موجب می شد یک گره در دو یا چهار خانه قرار گیرد و این مسئله برای بافت دشوار بود. برای رفع این مشکل، اوایل هر گره از طرح را با استفاده از سنجاق سوراخ می کردند تا هر سوراخ نمایانگر یک گره باشد. ولی در مدتی اندک بجای استفاده از سنجاق به نقطه کردن طرح ابتدا با مداد یا جوهر و بعدها بوسیله رنگ پرداختند.

هر چند کشیدن جدول با دست، قلم فلزی و خط کش بر روی پارچه، کاغذ و یا لوحه های حلبی قدمتی ۱۰۰ ساله دارد، لیکن استفاده از کاغذهای چاپی جدول در فاصله سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ هجری شمسی اتفاق افتاد و این کار بیش از نیمی از زمانی را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحی می نمودند کاهش داد.

اولین گام ها در جهت تولید نقشه های چاپی به قصد نظم بخشیدن، یکنواخت کردن شیوه های تولید، سهولت در تکثیر، پایین آوردن قیمت و تولید انبوه بود.

چه بسیار طرح‌هایی را که اذهان نوآور و زیبایی‌شناس بافندگان روستایی وعشایری با سرپنجه‌های توانای خویش بر تار و پود فرش گره زدند و یا هنرمندان طراح و نقاش فرش با چیره‌دستی و مهارتی فراوان افتخاراتی را با نام فرش ایرانی و برای همیشه به جهانیان به اثبات رسانیدند که امروز به جز اندکی شاهد فراموش شدن و از بین ‌رفتن صدها و هزاران از آن نقشه‌ها در طی فرایند تولید، بافت و در پی حوادث آتش‌سوزی، سیل، حمله موریانه و… خواهیم بود. لذا «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد».

درحفظ و صیانت از این گنجینه ملی، با آن همه وسعت و تنوع می‌توان از ماشینی کم‌حجم و معجزه‌گر به نام کامپیوتر استفاده نمود که شاید اگر اغراق نباشد می‌شود گفت: مجموعه طرح‌ها و نقشه‌های دستی موجود در عصر امروز یا گذشته را بتوان در قالب تعدادی محدود لوح فشرده کامپیوتری ذخیره و آرشیو نمود. آرشیوی که حاوی ارزشهای علمی‌ـ کاربردی، تحقیقی و تاریخی جامعه فرش ایران می‌باشد.

کم‌حجم‌بودن، مقاومت در برابر تأثیرات جوی، امکان دسترسی آسان، انجام هرگونه تغییرات در طرح، رنگ و اندازه فایل‌های ذخیره شده در هر موقع و هر زمان از دیگر مزایای آرشیو مذکور می‌باشد.

و از همه مهم تر نکته آن است که روند فوق تنها با تخصص فنی و هنری هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب کاربران اصلی این وسیله مقدور خواهد بود. کاربرانی که:

اولاً: باید تمام و کمال به اصول طراحی سنتی و دستی فرش آشنایی داشته

ثانیاً: فرهنگ، هنر و اصالت‌ها را در قالی ایران باز شناخته

ثالثاً: تکنیک ها، سبک ها و فنون بافت و تولید را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبی مرور کرده باشند.

به همین منظور لازم می‌دانم تعاریفی را هر چند خلاصه از طراح و طراحی سنتی و کامپیوتری فرش جهت روشن‌ترشدن مطلب ارائه نمایم.

۱- ‌طراح سنتی فرش:

«طراح سنتی فرش کسی است که با تاریخچه طراحی نقشه فرش آشنایی داشته و طراحی ختایی‌ها، اسلیمی‌ها، سایر اجزای نقشه فرش شامل بته جقه ، نقوش گل فرنگ، نقوش حیوانی و … را داشته، محاسبات اولیه مربوط را انجام دهد و بتواند حاشیه‌ها و انواع نقشه‌های فرش را طراحی کند.»

۲- طراح کامپیوتری فرش:

«طراح کامپیوتری فرش به شخصی اطلاق می‌گردد که علاوه بر دارا بودن تمام خصوصیات هنری، فنی و تکنیکی طراحی سنتی و دستی فرش،‌ به علوم کامپیوتر و کاربرد آن حداقل در محدوده فعالیت خویش آشنایی داشته و بتواند ابزارها، وسایل و نرم‌ افزارهای موجود را در جهت ارائه طرح‌ها و نقشه‌هایی نوین، بدیع و زیبا تحت سیطره هنری خویش قرار دهد.»

همان گونه که از این تعریف استنباط می‌شود کامپیوتر به عنوان ابزار و علمی که صرفاً در تسخیر شخص طراح می‌باشد ایفای نقش می‌نماید و تحت هیچ شرایطی قادر به ارائه طرح نخواهد بود.

این خود مهمترین و محکمترین دلیل و مهر اثباتی بر جریان مخالفت برخی بود که نسبت به حضور و کاربرد کامپیوتر در هنر و صنعت فرش دستباف مطالبی را مطرح می نمودند.

چرا که هنرمندان نقاش ما از دیرباز همانطور که نقل ‌گردید طرح‌های ذهنی خویش را بر پارچه‌ یا کاغذهایی که خویش شطرنجی می نمودند منتقل کرده و سپس رنگ‌آمیزی و نقطه می‌کردند.

پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ کاغذهای شطرنجی را در این جهت به خدمت گرفتند و امروز همانطور که به طور مثال ماشین‌حساب را به جای چرتکه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده می‌کنند به ناچار باید کامپیوتر را هم در حرفه و شغل خویش به نوعی پذیرفته و هضم نمایند. وگرنه روشن است که ملل و رقبایی چون هند، چین، ترکیه، پاکستان و …که در این بهره جویی نسبت به ما مقدم ترند، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح کیفی و کمی، در کلیه زمینه‌های طراحی، رنگرزی، بافت، بازاریابی و صادرات فرش گوی سبقت را از ما بربایند.

در خصوص استفاده از کامپیوتر در فرایند طراحی نقشه فرش اساس و محتوی طرح اولیه توسط طراح بر روی کاغذ و به همان شیوه سنتی خلق شده و پس از انتقال آن با روش‌های مختلف به فایل کامپیوتری به جای هرکدام از وسایل سنتی همچون رنگ، قلم‌مو، و کاغذ شطرنجی که قبلا عنوان شد، از ابزارهایی چون موس یا قلم نوری و نرم‌افزارهای موجود در کامپیوتر می‌توان بهره جست و طرح سیاه قلم و مدادی را رنگ‌آمیزی ، نقطه‌چین و کامل نمود.

در اینجاست که هارمونی‌های مختلف رنگی را بر روی طرح کامل شده یا در واقع تصویر کلی و نمایشی فرش بافته شده در صفحه مانیتور می‌توان به را حتی تجربه و مشاهده نمود.

به دنبال مباحث فوق اگر پا را کمی از تفکر سنت‌گرایانه حاکم بر صنعت فرش دستباف کشور که گاهی همراه با عدم آگاهی و بررسی علمی‌ می‌باشد، فراتر گذاریم، درک خواهیم نمود که بیش از هرچیز جنبه هنری، معنوی و در واقع ذات فرهنگی فرش مربوط به مراحل طراحی اولیه، انتخاب و همنشینی رنگ‌ها در کنار یکدیگر است که به ناچار جهت تسهیل در امر خواندن نقشه توسط بافنده، به شیوه‌های رنگ و نقطه‌گذاری کامل، کدگذاری، شیوه پوستربافی و… درآمده و نهایتاً روح هنری و معنوی فرش در قالب فنون بافت جلوگر خواهد شد.

مطلب فوق نه به آن معناست که زحمات و تخصص اساتید و هنرمندان بافنده و رنگ و نقطه ‌کار فرش را نادیده بگیریم بلکه منظور ارائه استدلالی بر رد نظرات برخی مبنی بر از بین‌بردن روح هنر توسط کامپیوتر در فرش می‌باشد. چرا که صرفاً در مرحله رنگ و نقطه و دیگر مراحلی که فقط لازمه‌ای است برای رسیدن به جلوه و رخ اصلی فرش این ابزار نوین کاربرد خواهد داشت.

این مطلب هرگز فراموش نشود که چنان چه روزی از طرح‌ریزی اولیه نقشه فرش تا محصول نهایی در قلمرو و تصرف عملیاتی ابزار هوشمندی غیر از انسان متفکر در آید می‌توان از ماشینیزم و ابتذال در هنر و صنعت فرش نام برده و خطر نابودی آن را احساس کرد .

لذا لازم است تولیدکنندگان، صاحب نظران، دوستداران و حامیان سنتی فرش دستباف که بر ظهور کارخانجات ریسندگی، رنگرزی، قالیشویی، تکمیل، بسته‌بندی و امور تجارت فرش دستباف در کشور به شیوه نوین سنگ صبوری از خود نشان می‌دهند، در مورد طراحی فرش هم با استفاده از ابزارهای نوین به همان ملایمت برخورد نموده و اجازه بدهند ترویج، آموزش و فراگیری آن در سطح جامعه فرش ایران و مخصوصاً بین اقشار تحصیلکرده و علاقمند، از طریق اساتید و هنرمندان متخصص و آشنا به سنت‌ها و تکنولوژی جدید و برتر این منسوج، به خوبی انجام پذیرد.

در همین ارتباط لازم می‌دانم جهت آشنایی بیشتر به طور اجمال برخی از قابلیت‌ها و امکانات تهیه‌ نقشه‌ توسط کامپیوتر را در مقایسه با نقشه‌های دستی فرش دستباف عنوان نمایم.

۱- قدرت آرشیو، نگهداری و ایجاد زمینه مطالعه و بررسی علمی، تاریخی و هنری طرح‌ها و سبک‌های مناطق مختلف قالیبافی از طریق تبدیل نقشه‌های دستی به فایل‌های کامپیوتری.

۲- بازسازی، مرمت و احیاء نقشه‌های دستی آسیب دیده و فراموش شده.

۳- امکان انجام هرگونه تغییرات در طرح، رنگ و اندازه نقشه.

۴- ایجاد آلبوم و نمونه‌هایی از رنگ‌ها و اندازه های مختلف هر طرح به‌ عنوان پیش‌فرض بافت جهت بازاریابی و فروش.

۵- چاپ و پرینت شطرنجی ‌شده خوانا و واضح نقشه ها.

۶- انجام کدگذاری کامپیوتری بر روی رنگ‌ها و نقطه‌های نقشه جهت کاهش ضریب خطای بافنده در تشخیص رنگ، نقشه‌خوانی و بافت.

۷- امکان تنظیم و شبیه سازی طرح براساس کیفیت بافت پشم، کرک یا ابریشم قبل از بافت در کامپیوتری.

۸- جانمایی و تطبیق دادن طرح تهیه شده در دکورهای مناسب جهت جلب نظر خریداران و سفارش دهندگان.

۹- بر خلاف طراحی به صورت دستی، قدرت سریع بازگشت و انجام اصلاحات در حین کار در صورت بروز هرگونه اشتباه در رنگ، طرح و نقطه ها.

۱۰- سرعت تکرار و قرینه‌سازی بالای طرح خصوصاً در طرح‌های واگیره‌ای و تکراری.

۱۱- ارزان و قابل دسترس‌بودن بعضی از نرم افزارهای طراحی و چاپ نقشه.

۱۲- انتقال سریع و آسان طرح‌های اجراء شده از طریق اینترنت به هر نقطه از کشور و جهان به منظور سهولت در دریافت و تحویل سفارش.

۱۳- مشخص‌نمودن دقیق و صحیح تعداد گره، متراژ، وزن و درصد مربوط به استفاده هررنگ در یک طرح، که این پارامتر در تولید از لحاظ اقتصادی و تهیه مواد اولیه و به دلیل جلوگیری از اتلاف وقت، ضایعات خامه مصرفی و احتمال دو رنگی در رنگ‌های اصلی زمینه بر اثر اتمام در حین بافت، دارای اهمیت فراوان می‌باشد.

۱۴- برخلاف تصور امکان بالایی در ایجاد اشتغال‌ حرفه ای و سود آور برای هنرمندان و سایر کاربران متخصص این رشته دارد.

۱۵- امکان ارائه خدمات طراحی و مشاوره ای آنلاین و سریع در طرح و رنگ از سوی کاربر و هنرمند طراح به تولیدکنندگان و خریداران فرش.

در پایان به کلیه تولیدکنندگان، فارغ التحصیلان دانشگاهی، شاغلین و هنرمندان مولد و کارآفرین در زمینه های مختلف فرش دستباف پیشنهاد می گردد تا نظر به حساسیت توجه سریع و بی دریغ در تامین نظرات مشتریان برای ایجاد هرگونه تنوع منطقی و قابل انجام در طرح و نقشه، رنگبندی و رج شمار که می تواند همراه با قابلیت انعطاف پذیری بالا در انجام اندازه، ابعاد و اشکال خاص مورد سفارش آنها نیز باشد، سهم بازار خدمات هنری و تخصصی خود را به جامعه فرش افزایش داده و برای گشودن دروازه هایی توام با انگیزه ای عالی جهت توسعه و دستیابی به نوآوریهایی جدید و بدیع، در خصوص دستیابی به فن آوری های نرم افزاری و سخت افزاری موجود تلاش نمایند. که این این امر در دنیای امروز همان گونه هم که در مقدمه اشاره شد، بدون بهره جویی از امکانات، اطلاعات و اخذ آموزشهایی مناسب مقدور و قابل رقابت نخواهد بود.

بسیار واضح است که طرح و رنگ به عنوان مهمترین عنصر بصری در فرش به شمار رفته و توجه و نظر هر بیننده و خریدار را در بین هزاران کالای مشابه به خود جلب نموده و اینگونه است که می تواند تاثیر متمایز بودن محصولات شرکتهای مختلف تولیدی را در میان بازارهای داخلی و خارجی چشمگیر نماید.

آمارها و شواهد از بیکاری یا رهایی دانش آموختگان دانشگاههای فرش کشور در حرفه و مشاغلی غیر مرتبط با موضوعات اصیل و عظیم فرش کشور نشان می دهد که شاید توجه و تاکید بی دلیل و از روی عدم اطلاع از شیوه کاری سایر رقبا در داخل کشور بوده است که جامعه سنت گرای طراحی، تولید، رنگرزی و تجارت این صنعت، چندان رغبتی در جذب و بکارگیری این متخصصین و تحصیلکرده ها نشان نداده و موجبات برخی تاخیر و عقب ماندگی را در مقایسه با سایر رقبایمان فراهم آورده است.

————————————————————————————