عجایب خلقتی دیدم در این شهر/ نگاهی به کتاب عجایب عالم اثر پرویز تناولی

 

 

عجایب نامه ها نوعی از روایت های داستانی هستند که سری در واقعیت و سری در اوهام و تخیل دارند. حدومرز این تخیل به خرافه نیز می رسد. این عبور از حدود عقلانی که در سنت روایتگری های ایرانی بخش مهمی را به خود اختصاص داده تیغی است دو لبه که هم می تواند مورد استفاده و هم سوءاستفاده قرار گیرد. خوانش این روایت ها با اندیشه امروزی ما که انتقادی نیز هست می تواند در جهت بهتر شناخته شدن ادبیات شفاهی و غیرشفاهی کمک بزرگی باشد. روش های امروزین بررسی، شناخت و سپس ارایه اینگونه آثار، بسیار متعدد و متنوع است. از نوشتن نقد، تحلیل و گزارش گرفته تا ارایه آکادمیک برخی متون به عنوان رساله و از این دست، اما روش های دیگری نیز برای پی بردن به نوع نگاه خالقان و نویسندگان اینگونه کتاب ها نیز وجود دارد و آن بازسازی و به نوعی ترجمه معاصر آثار به زبانی امروزی و البته هنری است. حال پرسش این است که چگونه می توان در حوزه هنر از جمله نقاشی، تصویر سازی و سایر رشته های تجسمی دست به چنین خلاقیتی زد. هنرمندان نهضت سقاخانه سال ها پیش با به راه انداختن این موج تاثیر گذار بر هنر ایران به این پرسش پاسخ هایی داده اند.

این هنرمندان با بهره گیری از تمامی عناصر بصری، تزیینی و سازنده آثار کاربردی یا هنری گذشتگان سعی بر بازآفرینی شکلی جدید از هنر داشتند که هم واجد ویژگی های مدرن باشد و هم ایرانی و هم میراثی از گذشته هنر و فرهنگ ایران را در خود جای داده باشد. کار بسیار سختی بود و البته می توان گفت که این نهضت در تمامی لحظه ها و آثار نیز کاملاموفق نبود اما در یک جمع بندی می توان تاثیر این گروه برجسته بر هنر مابعد خود را شایسته و قدرتمند ارزیابی کرد.

یکی از مهم ترین دلایل موفقیت این گروه درک صحیح از موقعیت و ویژگی های بصری عناصر تزیینی و بصری در صنایع دستی و هنرهای کاربردی در ایران بود. به این معنی که صرفا با اعلام ایرانی بودنشان دست به خلق آثار شتابزده با ترکیب های ضعیف و سطحی نمی زدند. این نوع سطحی نگری های هنری از سال ها پیش به وفور در هنر و ادب ایران دیده شده است که با الحاق عناصری ایرانی یا شرقی سعی بر این دارند که کار خود را ریشه گرفته از هنر کهن ایران نشان دهند. دوتا بته وجقه، دوتا طرح اسلیمی یا کپی برداری های سطحی از روی فرش های ایرانی یا معماری و سپس کمی هم گل و مرغ یا کاشی های عتیقه ایرانی و بعد از موضوعی معاصر مثل خود نقاش یا دوستانی، نزدیکانی و … البته خطاطی را به هیچ وجه نباید از قلم انداخت.

هیچ کدام از این روش ها در آثار هنرمندان برجسته مکتب سقاخانه جایی نداشت. نه در نقاشیخط های مرحوم استاد فرامرز پیلارام و نه در آثار حسین زنده رودی و نه در مجسمه های تاثیرگذار پرویز تناولی. هیچ کدام از این هنرمندان سعی بر حقنه کردن ملیت، هویت و اصالت های خود نداشتند که اگر چنین بود نه جهانی می شدند نه در ایران جایگاهی منحصربه فرد می یافتند.

در این بین پرویز تناولی از جایگاهی ویژه برخوردار است. هنرمندی که با مجسمه های شگفت انگیزش که سبکی تازه از زیباشناسی را به مخاطب معرفی می کند، باعث شده تا برگی زرین در کتاب قطور هنر ایران باز شود. در جایی نوشته بودم که بدون اغراق بخشی از هنر معاصر ایران مدیون هنرمندانی مانند تناولی است. تناولی تنها به مجسمه سازی نمی پردازد و به مانند هر هنرمند اصیلی مواد و رسانه های مختلف را برای بیان و خلق آثار هنری خود به کار می گیرد. از جمله این رسانه ها، تصویر سازی است. تناولی سال هاست که در کنار کار سخت و توانفرسای مجسمه سازی با برنز با هنر تصویر سازی به خلق لحظاتی می پردازد که شباهت های بسیاری به آثار حجمی اش دارد. این یعنی محدود نماندن هنرمند در یک رشته خاص و جست وجوی بی وقفه در حوزه های دیگر. کتاب تازه منتشر شده «عجایب عالم» یکی از همین نمونه هاست. تناولی به گفته خودش ۱۲سال پیش گذرش به جمعه بازار تهران می افتد و پس از دیدن اتفاقی صفحات ورق ورق شده کتاب های مختلف آنها را می خرد. علاقه زیباشناختی و تحقیقی وی باعث شده بود تا به اشیایی که با طلسم ها سروکار داشتند توجه نشان دهد و همین علاقه در نهایت آغاز خلق یک مجموعه بی نظیر شد:«عجایب عالم» شامل طرح هایی است که جدید و معاصرند اما ریشه ای عمیق در زمین فرهنگ ایران دارند. تصویرسازی های تناولی بر روی این ورق ها اکثرا بی نام ونشان دلالت بر نوعی سوررئالیسم کاملاایرانی است که نمونه اش دیده نشده است.

در برخی دیگر از این تصویرسازی ها بیننده آشنا با آثار حجمی تناولی به طور واضح ردپای تمایلات زیباشناختی و موضوعی وی را در هر دو حوزه تصویرسازی و مجسمه سازی می بیند. مثل «دست شاعر» یا «شاعر و معشوق»، اینها صرفا نمونه هایی از این تقارن و پیوند تصویر و حجم است که گویا تناولی در این زمینه، تخصصی جالب توجه دارد. متن های این اوراق کاملامبهم و برای خواننده امروزی بیگانه است و صرفا به عنوان فضا سازی موردتوجه تناولی قرار گرفته اند و در طراحی تصاویر نقش نوعی راهنمای ترکیب بندی را نیز ایفا می کنند اما توجه اصلی هنرمند به تصاویر است.

تصاویری که هم شما را به دنیای افسانه های کهن و عجایب نامه های ایرانی می برد و هم با برداشتی سوررئالیستی، معاصر بودن خود و ایده هایش را نمایان می کند. این نمایان سازی در چند اثر از جمله در «جنگل بیل» و «کلنگ چهارسر» بیشتر خودنمایی می کند، البته نمی توان از مجموعه زیبای شیرهای ایرانی تناولی گذشت که تاثیری است از چندین دهه مطالعه و گردآوری های وی در زمینه زیراندازهای ایرانی از جمله گبه، گلیم و… که به نقش شیر ایرانی مزین شده است. کتاب عجایب نامه دست رنج امروز و دیروز تناولی نیست، بلکه بیش از آن نشان دهنده قابلیت ترکیب هنر دیروز با امروز است.

 

نویسنده: علیرضا امیرحاجبی