فراز و فرود چرم خسروی تبریز

یکی از آن صنایع با شکوه که برای هزاران سال وجود داشته ‌است، صنعت چرم است. چرم نقش نسبتاً ثابتی را در زندگی داشته که کاربرد آن گاهی در پوشاک، خصوصاً کفش، گاهی برای افسار و یراق‌آلات حیوانات، زمانی برای ساخت ظروف همچنین گاهی در مراسمات و جشن‌های آیینی به علت تزئینات و جذابیت منحصربفرد استفاده می‌شد. از این رو صنعت چرم ایران دارای سابقه‌ای طولانی مدت است.

بازمانده دوره پیش از میلاد نشان می‌دهد که ایرانی‌ها از حدود ۱۵۰۰ سال، از پوست برای پوشاک، کفش و سلاح استفاده کرده‌اند. آنها از ۵۵۰ سال پیش از میلاد از چرم برای لباس‌ها و زره استفاده کردند. وجود واژه‌هایی مانند ادیم، کیمخت، ساغری، تیماج و سختیان در زبان پارسی قبل از اسلام نشان از استفاده از پوست و چرم دارد و به نوشته ابن یمین، ایرانیان باستان از پوستِ گاومیش، گاو و گوسفند برای نوشتن استفاده می‌کردند.

با مراجعه به کتب و آثار به جامانده در هر دوره از تاریخ نظیر دوران عباسی، حمله مغول، دوران تیموری، دوران صفوی به سابقه ی طولانی استفاده از پوست و چرم و تجارت آن پی خواهیم برد. شاردن جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی صنعت دباغی و چرم‌سازی ایران را صنعتی دستی میداند که ایرانیان در آن سرآمد هستند.

در دوره پهلوی اول، شرکت‌های آلمانی شروع به سرمایه‌گذاری در صنعت چرم ایران کردند. اولین کارخانه چرم‌سازی ایران در سال ۱۳۰۸ در شهر تبریز تاسیس شد. سپس کارخانه چرم خسروی سومین کارخانه چرم‌سازی تبریز بعد از چرم میهن و چرم ایران بود که راه‌اندازی شد. چرم خسروی در سال ۱۳۱۰ هم‌زمان با کبریت‌سازی صدقیانی، ممتاز و کارخانه پشمینه تأسیس شد و در سال ۱۳۱۱ به بهره‌برداری رسید.

موسس‌های اصلی کارخانه آقایان صدقیانی، بافته‌ای، کرباسی، لورموچی و اتحاد بودند (همه این افراد از تجار سرشناس تبریز بودند). این کارخانه ابتدا توسط هیئت مدیره‌ای که مدیرعامل آن آقای اتحاد بود اداره می‌شد و بعدها به صورت سهامی عام اداره شد. مدیر کارخانه خسروی، آقای اتحاد به آلمان سفر کرده و جدیدترین مواد و مدرن‌ترین ماشین‌آلات سنگین و بهترین کارشناسان چرم‌سازی آلمانی را با خود به ایران آورد و همین موقع بود که با چرم‌های ساخته‌شده از بهترین پوست‌های سبک را صادر ‌نمودند.

پوست خام مصرفی کارخانه از داخل و خارج تامین می‌شد. در این کارخانه ۱۰۰۰ نفر کارگر در سه شیفت مشغول به کار بودند. عمده تولیدات این کارخانه عبارت بود از رویه شامل جیر، ورنی، فانتری، طبیعی (فول گرین) مویی و زیره که بعضی از تولیدات آن مثل رویه و زیره از نظر کیفیت با چرم‌های رویه اروپا رقابت می‌کرد. این کارخانه به جز چرم و کفش در زمان جنگ جهانی دوم پوتین نظامی و کفش اسب‌سواری هم تولید می‌کرد و گویا صادراتی از جمله سفره چرمی که در گاوصندوق هتل پولمن شهر پولتای ایتالیا نگهداری می‌شود، داشته است.

البته رویه و زیره با هم شروع به کار نمودند و برای هر قسمت کارشناسان خاصی وجود داشت. این کارخانه از بعضی لحاظ خودکفا بود:

۱- از آنجایی که اکثر دستگاه‌های کارخانه تسمه‌ای بود در یک کارخانه دیگر نیاز کارخانه از بابت تسمه تامین می‌شد.

۲- با جمع‌آوری ضایعات حاصله از مراحل لش‌گیری و دورگیری دم و گوش و پختن آن‌ها درون دیگ‌ها، سریشم (چسب) تهیه می‌شد که علاوه بر مصارف داخلی کارخانه به خارج آن نیز صادر می‌شد.

سریشم یا چسب در داخل کاربردهای گوناگونی داشت از جمله در دو خط تولیدات فرعی کارخانه مورد مصرف قرار می‌گرفت:

۱- قسمت ساختن کفش (پوتین) برای ارتش

۲- قسمت سراجی: در این قسمت جافشنگی و حمایل شمشیر و جلو اسلحه و کمربند، زین و کیف‌های مخصوص برای ارتش ساخته می‌شد.

از جمله تولیدات کارخانه کورک بود که از پوست گوسفند می‌ساختند (خز) و به سربازان روسیه می‌دادند. در این موقع کارخانه چرم خسروی کارخانه‌ای را در مشهد و کارخانه دیگری را در تبریز به نام کارخانه امید را ضمیمه خود کرد.

کارخانه امید که جز چهارمین یا پنجمین کارخانه مدرن چرم‌سازی در ایران بود با توسل به کارشناس آلمانی خود به نام مهندس شتولده می‌رفت که گوی سبقت را از خسروی برباید. در این موقع خسروی از اختلافی بین شرکا امید به وجود آمده بود، استفاده کرده و امید را ضمیمه خود کرد. به علت کمبود برق شهری کارخانه خسروی با در اختیار داشتن یک ژنراتور، مازاد برق خود را به بیرون از کارخانه صادر می‌نمود و کم‌کم دامنه فعالیتش را گسترش داده و با وارد کردن ۷ ژنراتور از آمریکا توانست هزارها مشترک برق برای خود داشته باشد.

دوران رکود کارخانه با ایجاد اختلاف در هسته مرکزی کارخانه بین سهام‌داران و ارائه مدیریت ناصحیح در این باب همه و همه دست به دست هم دادند و زمینه انحلال کارخانه را فراهم نمودند. این کارخانه تا سال ۴۷ کارخانه روال عادی خود را داشت اما در سال‌های ۴۸. ۴۹ به‌علت ضرر سهامداران تعطیل شد تا بالاخره با اجازه از دربار مدیریت کارخانه به حمایت از صنایع داده شد.

این امر باعث شد تا کارخانه توسط هیئت حمایت از صنایع تحت نظارت دولت دوباره راه‌اندازی گردد. نوسازی آن از سوی مهندس یگانه به مهندس علی بدخشان محول شد. او هم این کارخانه را به همین نحو نوسازی کرد و تحویل داد.

در سال‌های ۵۶-۵۵ سهامداران گروه صنعتی کفش ملی با توجه به پائین آمدن قابل توجه سهام از یک طرف و ضعف مدیریت هیئت حمایت از صنایع از موقعیت استفاده کرده و با خرید بیش از ۷۰% سهام کارخانه عملاً صاحب کارخانه خسروی شدند و آن را از هیئت حمایت تحویل و فعالیت را مجدداً با توجه به سیستم کار دیگر کارخانجات شروع نمودند. از سال ۱۳۵۸ شرکت چرم خسروی عضو گروه صنعتی ملی تحت پوشش صنایع ملی ایران اداره می‌شد تا سال ۶۶ که به علت توسعه شهر، کارخانه درون بافت مسکونی قرار گرفت و به دلیل مسائل بهداشتی به شهرک صنعتی شهید سلیمی انتقال یافت.

با توجه به اینکه بازآفرینی ساختمان‌های تاریخی و واجد ارزش یکی از راهبردهای عملی مؤثر در حفاظت این بناها است. چنین راهبرد حفاظتی می‌تواند زمینه‌ساز انتقال بخشی از تجربه مرتبط با صنعت و معماری گذشته به نسل حاضر و آیندگان نیز باشد.

مجموعه‌های صنعتی تاریخی بنا به ملاحظات عملکردی ویژه‌ای که داشتند و در اثر مرور زمان و دگرگونی‌های صورت گرفته در شیوه‌ها و فناوری‌های تولیدی و صنعتی، از نظر بعد یادمانی در ترسیم سیر زمانی و همچنین از لحاظ لزوم تغییر کاربری در حیات مجددشان واجد اهمیت مضاعفی هستند. به همین منظور کاربری کارخانه چرم‌سازی خسروی تبریز که در ضلع جنوبی چهارراه حکیم نظامی واقع‌شده به مجموعه پردیس دانشگاه هنر اسلامی تبریز تغییر یافت.

مجموعه دانشگاه هنر تبریز دارای مساحتی بالغ‌بر ۳۸هزار مترمربع شامل هشت ساختمان که ۴ بنای آن ۳ طبقه بوده و بقیه به صورت یک و یا دو طبقه می‌باشند همراه با دو دودکش، در کنار همدیگر چشم‌انداز زیبایی را به کل مجموعه بخشیده است .

تمامی ساختمان‌های موجود در مجموعه دارای پلان چهارگوش مربع یا مستطیل بوده و دارای حجم‌های مشابه مکعب مربع یا مستطیل مربع هستند و تقریباً تمامی ساختمان‌ها به غیر از ساختمان دانشکده هنرهای کاربردی و نمازخانه دارای پوشش شیروانی هستند.

این مجموعه با شماره ۲۷۹۱ در تاریخ ۱۶ مهرماه ۱۳۷۹ تحت عنوان مجموعه ساختمان‌های کارخانه چرم خسروی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.