فراز و فرود صنایع نساجی در اصفهان معاصر

نویسنده: عبدالمهدی رجایی

بخش نخست
صنعت نساجی ایران هنوز به لحاظ شمار کارگران و تعداد واحدهای تولیدی پس از صنایع غذایی، در رتبه دوم رشته های صنعتی است.
اما کیفیت تولیدات و قیمت تمام شده آن، راه را برای رقابت با کالای مشابه خارجی تنگ کرده است و قاچاق گسترده پوشاک نیز مزید بر علت شده و این صنعت را در تنگنا قرار داده است. چرا؟ یکی از دلایل آن به سابقه تاریخی آن برمی گردد که بخشی از این تاریخ را به نقل از کتاب «مجموعه مقالات ریشه های رشد شاخه های شکوفایی» می خوانید.

داستان صنایع جدید در ایران معاصر، ارتباط تنگاتنگی با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و سرازیر شدن کالاهای ارزان قیمت ماشین ساخت اروپایی به کشورمان پیدا می کند. درست از همین زمان به بعد صنایع داخلی کشور که چنان سیری را پشت سر نگذاشته بودند، گرفتار رقبای خوش رنگ و آب و ارزان قیمتی گردیدند که سیل آسا با دست های زورمند سیاسی وارد بازارهای ایران می شدند. آنچه بیش از پیش صنایع کشورمان را در مقابل این رقبای جدید، بی پناه و درمانده کرد وضعی بود که به واسطه عهدنامه ترکمانچای میان ایران و روسیه ایجاد شد و کم کم تمام کشورهای اروپایی، طبق قانون«دول کامله الوداد» بدان پیوستند. این قانون، عوارض گمرکی کالاهای وارداتی را به میزان بسیار کم(۴درصد) در نظر می گرفت. نتیجه آن که صنایع داخلی مقهور کالاهای ماشین ساز خارجی شدند. این روند تا نابودی کامل صنایع عمده داخلی پیش رفت.

در آستانه مشروطیت سخنانی چند در باب نجات اقتصاد ملی گفته شد و صنعتگران نیز با تشویق دلسوزان و نخبگان سیاسی اقداماتی کردند، اما این جنبش نیز چندی نپایید. با حکومت رضاشاه و پس از برقراری ثبات سیاسی و آماده شدن بسترهای حقوقی و نیز بسته شدن مرزهای تجاری کشور، صنایع داخلی در سطحی وسیع شروع به کار نمودند. چندین کارخانه معظم نساجی در کشور به راه افتاد که مرکز آنها اصفهان بود. شهری که آن زمان به منچستر ایران شهرت یافت. رونق اقتصادی خصوصا در زمینه صنایع نساجی روند صعودی خود را طی می کرد که جنگ جهانی دوم از راه رسید. تبعات جنگ از یکسو و باز شدن مجدد مرزهای تجاری کشور و سرازیر شدن پارچه ها و لباس های ارزان قیمت خارجی از سوی دیگر، صنعت نساجی داخلی را که به نوسازی بنیانی نیازمند بود، دوباره زمین گیر ساخت و درگیر بحران های پیچیده و سختی نمود تا بدانجا که کارخانه های بسیاری تعطیل شد و دولت و بانک ها- که طلبکاران عمده کارخانه بودند- خود مالکیت آنها را در دست گرفتند. از سوی دیگر کارخانه هایی که مقتضای زمان را شناخته، با مدیریت صحیح به نوسازی و توسعه کار خود همت گماشتند، رونقی یافته و بازاری به دست آوردند که تعدادی از آنها هنوز هم برقرار می باشند.

اوضاع صنعت کشوردر آستانه مشروطیت
از علل نابسامانی وضع صنایع ایران در عهد قاجار سخن گفته شده است. در بدو مشروطیت گفته می شد:« شاید تمام بازارهای بلاد ایران سراپا امتعه و اقمشه خارجه است. مردم کارگزار و خدمتکار خارجه اند که آن امتعه را پول نقد کنند و تقدیم آنان نمایند.»
اندیشمندان آن روز معترض بودند که «غالبا مال التجاره آنها(تجار اروپا) فقط از نتایج صنایع و حرفه هایی است که از مهارت در اعمال فنون و تشکیل کارخانه و فابریک ها، از روی قواعد علمی حاصل است…. نه چون ما که مواد معیشت و سرمایه ملت به خارج نقل می کنیم… یعنی طلاو نقره مملکت را دادن و چیزهای غیر مفیده گرفتن و پنبه ای که حاصل خود ایران است یک من چند قران به فرنگان دادن و یک من بیست تومان باز خریدن و به کل دست اهل مملکت را از کسب وکار و صنعت و حرفت مقطوع ساختن.»
در این وضعیت تجار ایرانی تبدیل به بازاریاب کالاهای خارجی شده بودند،«تجار مملکت ما دلالی برای خارجه می کنند… صبح منتظرند که نفت وارد شود. ظهر منتظرند قند وارد شود و عصر منتظرند چای و شکر و قماش وارد شود. شب تا ساعت هفت خواب به چشم مبارکشان حرام، مشغول دفترداری خارجه هستند.»

نهضت اقتصادی عصر مشروطه
پیش از این باید گفت که ترویج کالاهای وطنی و مبارزه با مصرف کالاهای خارجی در اصفهان سابقه ای طولانی تر داشت. این امر دست کم به سال ۱۳۱۶ قمری و تاسیس«شرکت اسلامیه» به وسیله چند تن از بزرگان شهر از جمله همین حاج آقا نورالله و حاج محمدحسین کازرونی برمی گردد. اگرچه این شرکت در آستانه مشروطیت نیز فعالیت هایی داشت، اما چنان که پیدا است کار شرکت چنان در عرصه تولیدی درخششی نداشته و کمتر سخنی از آن یا کوششی در جهت تجدید حیات آن در منابع آن زمان دیده می شود.اولین بنگاه تولیدی پس از مشروطه تحت عنوان«شرکت شرافت» با مشارکت بزرگان شهر به سال ۱۳۲۵ قمری تاسیس گردید. شرکتی که مقصود آن«ترویج امتعه وطن و رفع احتیاج از خارجه و توسعه دایره مکاسب و سایر مصالح عامه» بود. نخستین جلسه آن در خانه سید حسن بنکدار، نماینده اصناف در انجمن ولایتی، برپا گردید.
گویا شرکت شرافت به زودی آغاز به کار کرد، چرا که دو ماه بعد محصول این شرکت را- که لباس نظامی بود- به انجمن ولایتی عرضه داشتند و مورد تحسین قرار گرفت. گفتنی است مطابق این خبر، لباسی نیز از «منسوجات شرکت اسلامیه» نمایش داده شد که نشان می دهد شرکت مذکور نیز به فعالیت مشغول بوده است.در این فضا نوعی خط تحریم نانوشته کالاهای خارجی نیز به راه افتاد. طبیعی است در مقابل این جنبش اقتصادی، دفاتر بازرگانی خارجی مستقر در شهر که سال ها بدون دغدغه بر بازار اصفهان سیطره یافته بودند، ساکت ننشسته و با روش های مختلف سعی کردند دوباره خود سکاندار بازار شوند. یکی از این روش ها ارزان کردن موقتی محصولاتشان بود.اما این نهضت اقتصادی نیز، به مانند دیگر ابعاد و وجوه انقلاب مشروطیت، چندی بعد به خاموشی گرایید و سرد شد. چهار سال پس از مشروطه روزنامه زاینده رود مردم را مورد انتقاد قرار داد که «با حالت حاضره که مصنوعات وطنیه رو به زوال و بازارش کساد است و صنعتگران قرین فقر و فاقه هستند، می توان ملت ایران را ترقی خواه گفت یا نه؟ امروز همین اصفهان تنها اشخاصی که صنعت آنها نساجی است افزون از هزارند که در این صنعت کمال مهارت دارند و منسوجاتشان در لطافت و زیبایی با منسوجات خارجه برابری می کند، مع ذلک از کساد بازار و عدم خریدار، تمامی دچار فقر و فاقه هستند.»

صنایع ایران پس از جنگ جهانی اول
مدتی پس از مشروطه، جنگ جهانی اول واقع شد و به واسطه بحران های عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که پیامد این حادثه بود، همان بنای سستی که نهاده شده بود، فرو ریخت و دوباره اوضاع اقتصاد اصفهان به حال سابق برگشت. داستان اسفبار صنایع در این شهر در سال ۱۲۹۹ خورشیدی به این تلخی بود: «اصفهان تا بیست سال قبل از این، از حیث صناعت و تجارت یکی از بلاد مهم ایران محسوب و از روی حقیقت مقام ارجمندی را نسبت به سایر ولایات پیدا کرده و محتاج الیه عموم اهالی ایران، بلکه بعضی از ممالک خارجه گردیده بود… لیکن به فاصله این مدت قلیل چنان این ابواب صنایع معدوم و این صناعت های گوناگون نیست و نابود شده است که از هزار باب دکان چیت سازی بیش از پنج شش باب و از سیصد باب دکان صباغی بیش از ده باب و از ده هزار دستگاه قالی بافی متجاوز از صد دستگاه وجود ندارد و سایر صنعت های دیگر به کلی از بین رفته….» وقتی چند ماه بعد مجله فلاحت و تجارت در مقاله ای مهم ترین محصولات طبیعی و صنعتی ایران را برمی شمرد، از جهت «منسوجات» فقط شهرهای یزد، کاشان، خراسان و کرمان را قابل اهمیت دیده است و آنچه اصفهان را در آن سرآمد می داند، فقط صنعت قلمکار بود.

در این اوضاع ناامیدکننده و در ابتدای قرن حاضر ناگهان نور امیدی تابیدن گرفت. چند ماه بعد اعلانی در روزنامه چاپ شد که نشان می داد چند نفر از اصناف شهر، شرکت نساجی تاسیس کرده و محصولاتی نیز تولید کرده اند. «چندی است که به همت چند نفر اصناف، شرکتی موسوم به «شرکت نساجی» با سرمایه هزار تومان در تحت هزار ورقه بلیت که هر ورقه یک تومان است، در اصفهان تاسیس شده است، والحق والانصاف همه گونه پارچه های ممتاز اعلابافته، به قیمت خیلی مناسب می فروشند.»کار به همین جا ختم نشد. گویا نهضت اقتصادی دیگری در راه بود. نهضتی که بر تحریم پارچه های خارجی تاکید داشت. در فروردین ۱۳۰۱ این بار هیات تجار اصفهان – که بسیاری از آنها تجربه عصر مشروطه را در خاطر داشتند – میدان دار شده بودند: «برای اینکه تجار، مضرات تجارت و فروش امتعه خارجه را در مملکت ایران احساس نموده بودند، از چند ماه پیش از این «هیات تجار محترم اصفهان» که مجلس اتحادیه دارند و اغلب در مسائل اقتصادی مذاکره و مشاوره می نمایند، پس از تبادل افکار و فقط به نام حفظ ایران از فنا و اضمحلال و فقط از روی عواطف وطن پرستی، با یکدیگر متحد شده و ترک استعمال امتعه خارجی و تجارت آن، با یکدیگر عهد و میثاق نمودند.»

گویا این حرکت هیات تجار، تاثیری هم در بازار داشت؛ چراکه تجارتخانه های خارجی را به واکنش واداشته بود: «در اثر اعلان هیات محترم تجار و اتحاد عمومی در ترک استعمال منسوجات خارجی، امتعه خارجی ارزان و کساد بود و حتی «تجارتخانه زیقلر» حاضر شد که در فروش اجناس خود، تومانی سه قران تخفیف بدهد، مع ذلک از طرف عموم در خرید آنها رغبتی مشهود نشد و چنانچه در جراید خوانده ایم در نتیجه اتحاد تجار اصفهان در ترک امتعه خارجی، تجار بلاد دیگر هم در این مشروع مهم با اصفهان هم آواز شده و در شیراز و یزد و کرمانشاه و جاهای دیگر همین رویه را تعقیب نموده اند.»
ماه بعد معلوم شد که هیات تجار اصفهان طرح ایجاد یک کارخانه ریسمان بافی را نیز در خاطر می پرورانده اند. در نامه ای به امضای «یک نفر کاسب» در روزنامه صبح امید، ضمن اشاره به این موضوع، مشکلات ایجاد کارخانه را نیز گوشزد آنان کرده است. مشکلاتی از قبیل نبودن قوانین حمایت از سرمایه گذاران صنعتی:
«نظر به تصمیم چند ماه قبل تجار محترم راجع به استعمال اقمشه وطنی و ایضا نظر به گفت و گوهایی که در جریان است راجع به ورود کارخانه ریسمان بافی، لازم می دانستم این چند کلمه را به عرض قارئین آن جریده ملی برسانم… ماشین و کارخانه باید در مملکتی باشد که امور جاریه در تحت قانون و محدود باشد. رای شخصی به هیچ کار نیاید، ورنه در چنان مملکت هر چه کارخانه بیاید، می رود به جایی که کارخانه کهریزک رفت.»آیا کارخانه ریسمان بافی هیات تجار برپا گردید؟ «سرنوشت شرکت نساجی اصفهان» به کجا رسید؟ درست نمی دانیم»، اما می توان حدس زد اگر شرکت مزبور رونقی یافته بود، بیش از اینها در منابع ماندگار می شد.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۵۰۷ به تاریخ ۲۵/۸/۹۰، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)