فرش مشهد یک گام تا جهانی شدن

 

 

هزار نقش و رنگ فرش دستباف مشهد و کاشمر که طی سالها الهام بخش هنرمندان و نمایانگر فرهنگ غنی و پرافتخار این مرز و بوم بود، امروز نخستین گام ها را برای ثبت مالکیت معنوی و نام تجاری خود در جهان برداشته است.

ترکیب بدیع نقش مایه های زیبا و دلفریب فرشهای مشهد و کاشمر در طول سالهای متمادی مورد توجه شیفتگان هنر بوده و به عنوان یک اثر هنری تمام عیار توجه پژوهشگران، صنعتگران و هنردوستان را به خود جلب کرده است.

بی تردید نمی توان نقش طراحان فرش مشهد و کاشمر را در غنای فرهنگ قالی بافی در ایران و مشهور شدن آن در جهان انکار کرد که نام این منطقه را در تاریخ فرش مشرق زمین به ثبت رسانده و برای سالها به عنوان یک اثر هنری تمام عیار توجه مجموعه داران و علاقه مندان را به خود جلب کرده است.

در طول سالیان گذشته اندک اندک طرح و نقش گرانمایه فرش مشهد و کاشمر از مرزهای ایران پا را فراتر نهاد بطوریکه برخی صنعتگران بی مایه از این طرح و نقش سوء استفاده نموده و دسترنج چندین ساله این مرز و بوم را به نام خود به ثبت رسانده و بازار را به دست گرفتند.

کپی برداری های بی حد و حساب قالیبافان کشورهای خارجی از طرح و نقش فرشهای مشهد و کاشمر و از دست رفتن بازارهای جهانی برای تولیدکنندگان این نوع فرش، دست اندرکاران را بر آن داشت تا غبار تقلید را از قالی منطقه شرق کشور بزدایند و نام تجاری آن را در جهان به ثبت برسانند.

* تاریخچه فرش مشهد و کاشمر، تحول در طول دو قرن

عضو انجمن علمی فرش ایران گفت: خراسان رضوی همواره یکی از مهم ترین مناطق بافت قالی در کشور بوده است ، هنر قالی بافی در این منطقه از ایران از دوره تیموری به بعد جایگاه خاصی داشته و اکنون نیز یکی از مهم ترین مراکز تولید و تجارت قالی ایران است.

‘عبدالله احراری’ افزود: سابقه فرش بافی در مشهد به دوره تیموری بازمی گردد و در این دوره بود که طرح ‘هراتی’ یا ‘ماهی’ در این شهر و مناطق اطراف آن رایج شد.

وی اظهار کرد: در دوره صفویان، پادشاهان صفوی کارگاه های سلطنتی قالی بافی در مشهد راه اندازی کردند و فرشهایی با طرحهای گلدار در این دوره رواج یافت.

وی گفت: در دوره قاجار، فرش بافی از مشهد به کل خراسان قدیم گسترش یافت و فرش های تجاری مورد نیاز اروپا در آن زمان در مشهد و شهرهای اطراف آن از جمله کاشمر بافته می شد.

وی زمان تولید فرش های فاخر در مشهد و شهرهای اطراف را در فاصله بین جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم (۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰) دانست و افزود: نفیس ترین قالی های مشهد در این دوره توسط آقایان عمواوغلی، مخملباف، صابر، خدیوی، علیپور و شیخ بورنگی، طراحی و بافته شد که اکنون اسم این افراد به عنوان برندی برای طرحهای قالی امروز در مشهد به شمار می رود و شهرت جهانی دارد.

این پژوهشگر فرش اظهار کرد: سرگروه این افراد برادران ‘عمواوغلی’ بودند که از اهالی آذربایجان به شمار می رفتند زیرا پدرشان در سال ۱۲۷۰ از تبریز به مشهد مهاجرت کرد، وی در ابتدا به کار نساجی سنتی مشغول بود اما زمانی که به مشهد آمد به کار قالی بافی با طرحهایی که خود خلق می کرد، پرداخت.

احراری افزود: ‘محمد عمواوغلی’ بعد از پدر کار قالی بافی را ادامه داد و به همراه برادرش سفارشات دربار را می بافتند که از جمله قالی های مشهوری که آنان بافته اند، قالی ۶۰ متری است که اکنون در موزه ‘سعدآباد’ تهران نگهداری می شود.

وی ادامه داد: ‘صابر’ نیز به موازات برادران عمواوغلی در مشهد به کار طرح و بافت قالی مشغول بود که هر سه آنان بین سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۵۶ فوت کردند.

به گفته وی، این افراد به عنوان رهبران فرش مشهد شناخته شده اند و امروز طرحهایی که شهرت جهانی دارد مربوط به این افراد می باشد.

وی درباره ویژگی های متمایز فرش دستباف مشهد گفت: فرش مشهد اغلب با تراکم زیاد (تعداد گره) در رج شمارهای ۳۰ تا ۱۰۰ بافته می شود به این معنا که این رج شمارها در هر ۶،۵ سانتیمتر است.

وی افزود: طرح فرش مشهد ‘لچک ترنج’ یا ‘افشان’ است که معمولا در آن از رنگهای گیاهی و پشم و گونی بهره گرفته می شود.

عضو انجمن علمی فرش ایران درباره تاریخچه فرش کاشمر هم گفت: فرش کاشمر را می توان به سه دوره تقسیم کرد، دوره اول مربوط به قبل از قرن بیست و یکم می باشد که اغلب طرحهای عشایری و هندی در آن زمان بافته می شد و در بازار به عنوان قالی بلوچی معروف بود.

احراری افزود: بعد از این زمان، در دوره دوم فرش بافان کاشمر فرش هایی به سبک و طرح مشهد بافتند که طرح لچک ترنج و افشان از آن جمله بود.

وی اظهار کرد: مرحوم علیپور در دهه ۴۰ شمسی یک دوره در کاشمر سکونت کرد و طرحی به نام ‘کاسه کوزه’ یا ‘زیرخاکی’ که همه اشیای زیرخاکی را نشان می داد، ابداع نمود و این طرح در واقع بومی ترین و رایج ترین طرح قالی کاشمر به شمار می رود.

وی گفت: قالی بافان کاشمر علاوه بر طرح ‘زیرخاکی’ از طرحهای دیگر مناطق ایران نیز بهره گرفتند اما آنچه در جهان به نام فرش کاشمر در اذهان به ثبت رسید، همان طرح ‘زیرخاکی’ است.

وی ادامه داد: طرح زیرخاکی دارای رج شمار بین ۳۰ تا ۵۰ و بین ۱۵ تا ۲۵ رنگ است و رنگهای غالب آن که به صورت زمینه بافته می شود پیشتر سرمه ای و لاکی می باشد اما اکنون رنگهای زمینه بیشتر به سوی رنگهای روشن تر پیش رفته است.

عضو انجمن علمی فرش ایران گفت: فرش کاشمر، مشهد، نیشابور و سبزوار بزرگترین قطب های تولید فرش در کشور است و در این بین شهرستان های، مشهد و کاشمر از معدود مناطقی هستند که قالی بافی برای مردان شغل اصلی بوده و زن و مرد با مشارکت همدیگر فرش می بافند.

احراری افزود: اکنون در محدوده خواجه ربیع مشهد، کارگاه های قالی بافی وجود دارد که مردان به صورت دایم در این کارگاه ها مشغول فعالیت هستند و فرش هایی مرغوب و نفیس تولید می کنند.

وی بیان کرد: وجود پشم مرغوب، رنگهای گیاهی، زنجیره صنایع جانبی مورد نیاز فرش و دهها کارگاه رنگرزی، مرمت و رفو، قالی شویی، نخ تابی و پرداخت فرش و چندین سرای فرش از قابلیت های برجسته فرش مشهد است.

به گفته وی فرش مشهد همواره در کنار فرش تبریز و اصفهان و تهران یکی از چهار قطب تولید فرش در کشور بوده است.

این پژوهشگر فرش افزود: اینک جامعه فرش در کشور کوچک شده و به تبع آن فرش مشهد و کاشمر نیز رونق گذشته را ندارد و اکنون در حال گذران دوره رکود خود می باشد.

احراری گفت: به رغم شهرت جهانی فرش مشهد و کاشمر، قالی بافانی در این شهرها زندگی می کنند که برای فروش فرشهای مرغوب خود که از رنگ گیاهی، پشم دست ریز، رنگ بندی متنوع و طرح مورد نیاز بازار بافته شده است، در انتظار به سر می برند.

وی افزود: اکنون شهر مشهد به یکی از قطب های تولید تابلو فرش تبدیل شده و افزون بر این تامین کننده نخ و طرح بخش عمده ای از تابلو فرشهای سراسر کشور است، قالی بافان این منطقه عمدتا دانش آموخته رشته فرش دانشگاه ها هستند و در قالب ۲۰ شرکت تعاونی و خصوصی مشغول فعالیت می باشند.

* وضعیت بازار فرش مشهد و کاشمر

رییس اتحادیه صادرکنندگان فرش خراسان رضوی گفت: قالی بافی، هنر ۱۵۰۰ ساله این استان سالانه ۷۵ میلیون دلار ارزآوری دارد و بافندگان با تولید متوسط سالانه بیش از ۶۵۰ هزار متر مربع قالی ، قالیچه و فرش های تزیینی ، ۲۵ درصد تولید فرش دستباف کشور را انجام می دهند.

‘هادی مخملی’ افزود: مراکز بافت خراسان رضوی شهرستان های نیشابور، سبزوار، کاشمر و مشهد هستند که محبوبیت فرش مشهد و کاشمر از نظر کیفیت و تعداد رج آن بیشتر است.

وی اظهار کرد: فرش دستباف مشهد و کاشمر از نظر پیشینه، کیفیت و نوع طرح و بافت شهرت جهانی دارد و اکنون بنا به سلیقه و شرایط بازار، طرح و بافت آن به روز شده است.

وی با اشاره به برندهای معروف فرش های مشهد و کاشمر گفت: در مشهد نقشه های مخملباف، صابر، عمواوغلی، خدیوی، علویون و در کاشمر نقشه های علیپور و مسافرنژاد معروف می باشند.

وی افزود: فرش طرح عشایری و تابلوفرش های مشهد بسیار شهرت دارند و تنوع در تابلو فرش ها و فرشهای عشایری این منطقه به حدی است که بازار خود را در کشورهای اروپایی پیدا کرده و سهم عمده ای در کالاهای صادراتی کشور دارند.

مخملی ادامه داد: علاوه بر آن با توجه به تحریم های بین المللی بخش عمده ای از فرش کشور از طریق مشهد به کشورهای افغانستان و پاکستان و از آنجا به سایر کشورها صادر می شود که این موضوع جایگاه مشهد را در این زمینه ارتقا داده است.

وی گفت: خراسان رضوی به خاطر برخورداری از بافنده ماهر نیز یکی از مناطق توانمند تولید فرش در کشور است به طوری که طرحهای استان های دیگر به بافندگان این استان بویژه بافندگان مشهد و کاشمر سپرده می شود.

وی اظهار کرد: رقابت در بازارهای خارجی در حوزه فرش بسیار است و تولیدکننده برای رسیدن به موفقیت باید هم سلایق را بشناسد و هم کیفیت تولید را ارتقا دهد زیرا فرشی که سلیقه بیشتری را ربوده و کیفیت بهتری داشته باشد در نمایشگاه ها و فروشگاه ها عرضه می شود.

رییس اتحادیه صادرکنندگان فرش خراسان رضوی افزود: قالیبافان این استان برای دستیابی بیشتر به بازار فرش، سبک جدیدی در تولید فرش راه انداخته اند که تولید تابلو فرش در مشهد این شهر را به قطب تابلو فرش کشور تبدیل کرده است.

وی ادامه داد: فرش های بزرگ شش هزار متر و پنج هزار متر مربعی نیز در نیشابور تولید می شود که خراسان رضوی را در این بخش مشهور کرده است، همچنین فرشهای ابریشم دورو که در این استان بافته می شود شهرت جهانی دارد.

وی گفت: یکی از مشکلات اساسی تولیدکنندگان، کمبود نقدینگی است لذا باید تسهیلات ارزان قیمت در اختیار آنان قرار گیرد.

وی بیان کرد: برخورداری صادرکنندگان و تولیدکنندگان فرش از معافیت های مالیاتی بویژه مالیات بر ارزش افزوده ضروری است.

مخملی با اشاره به اقدامات موثر دولت برای توسعه فرش دستباف افزود: گردآوری کارگاه های متمرکز و غیرمتمرکز قالی بافی در مشهد و کاشمر و دیگر شهرهای استان و همچنین بیمه بافندگان از این نوع اقدامات می باشد.

وی گفت: بیشترین سفارشات فرش که ارزآوری زیاد دارند متعلق به فرشهای مشهد و کاشمر است لذا برای پوشش دهی مناسب آنها، استفاده از مواد اولیه مرغوب و آموزش بافندگان در دستور کار قرار گرفته است.

وی افزود: از آنجا که رقبای فرش مشهد و کاشمر در اروپا افزایش یافته اند، برندهای این دو فرش بازار گذشته را در اروپا ندارند لذا صادرکنندگان باید بازارهای جدیدی در آسیا بیابند.

وی گفت: با توجه به تحریم های بین المللی برای یافتن بازارهای جدید صادراتی باید جایگاه فرش مشهد و کاشمر را ارتقا دهیم و به همین منظور انجمن طراحان فرش دستباف خراسان رضوی راه اندازی شده است.

مخملی اظهار کرد: این انجمن فضایی ایجاد می کند که فرشها از نظر طرح، نقش، رنگ و جایگاه فرهنگی از کیفیت بهتری برخوردار بوده و تولیدکنندگان عملکرد مناسبی براساس سلیقه، طرح، نقش و رنگ داشته باشند.

وی مشوق های صادراتی برای صادرکنندگان فرش را بسیار ضعیف عنوان و بیان کرد: در این استان بویژه مشهد و کاشمر صادرکنندگان فرش دستباف توانمندی وجود دارند که از نظر رتبه جهانی و شناخت بازار جهانی خیلی خوب عمل می کنند اما نیازمند حمایت بیشتری می باشند.

وی با بیان اینکه حمایت از فرش نباید محدود به صادرکننده باشد، افزود: اگر بافنده را تقویت نکنیم به هیچ عنوان نمی تواند فرشی ببافد که دارای سودآوری و بهره وری مناسب در بازار باشد.

رییس اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف خراسان رضوی گفت: فرش تولید ملی است و وجود آن در بازار جهانی بیانگر فرهنگ و هویت ایرانیان است لذا هم دولت و هم بافندگان نسبت به فرش رسالت سنگینی دارند و باید سطح تولید را به حدی ارتقا دهند که سابقه درخشان آن برای آیندگان حفظ شود.

یکی از فروشندگان و صادرکنندگان فرش دستباف در مشهد نیز گفت: عدم شناسایی درست نیاز بازار و بازارهای هدف، عدم برندسازی منطقه جغرافیایی تولید فرش و حمایت نکردن از صادرکنندگان باعث پیروزی رقبا شده و برخی بازارهای بین المللی از جمله اروپا را از دست داده ایم.

سید ‘محمد صابر حسینی’ با بیان اینکه اصالت فرش باید حفظ شود، افزود: اصالت فرش خراسان بویژه مشهد و کاشمر به دلیل اقتباس ها و کپی برداری های بی حد و حساب خارجی ها در معرض خطر قرار گرفته است.

وی گفت: تولید فرش ماشینی در کشور بزرگترین ضربه به هنر و صنعت فرش دستباف است زیرا بازار داخلی فرش دستباف را به خاطر فرش ماشینی و بازار اروپایی را به خاطر رقبای بین المللی از دست داده و اجازه داده ایم نقش و طرح فرش ما را خارجی ها کپی برداری کنند و در بازار به قیمت ارزانتر بفروشند.

وی بیان کرد: اگر نقش و طرح فرش دستباف این منطقه را ۱۰۰ سال قبل به ثبت جهانی رسانده بودیم هندیها و چینی ها هیچ گاه به خود اجازه نمی دادند، از طرح و نقشه فرش این منطقه بویژه مشهد و کاشمر کپی برداری کنند و به نام خود در بازار بفروشند.

وی عدم تبلیغات برای فرش دستباف در اروپا، عدم شناسایی درست از نیاز مشتری در بازار، فقدان سازماندهی مناسب برای شرکت صادرکنندگان و فروشندگان فرش در نمایشگاه های بین المللی را از دیگر عواملی برشمرد که تاثیرات سوء خود را بر هنر و صنعت فرش دستباف گذاشته است.

وی گفت: حفظ اصالت فرش باید در کنار ایجاد تنوع در تولید باشد، باید فرشهای مورد نیاز خریداران بافته شود و سلیقه مشتریان باید در اولویت دست اندرکاران این بخش قرار گیرد.

این صادر کننده با بیان اینکه شرکت کنندگان ایرانی در نمایشگاه های فرش بین المللی کشورهای دیگر حمایت نمی شوند، افزود: همه هزینه های مربوط به راه اندازی یک غرفه در این نمایشگاه ها، هزینه رفت و آمد، اقامت در هتل و امثال آن بر عهده صادر کننده است و هیچ تسهیلاتی در این زمینه به صادرکننده داده نمی شود.

وی بیان کرد: زمانی که صادرکننده فرش مجبور به تامین هزینه های جانبی برای شرکت در یک نمایشگاه باشد، فرش را گران می فروشد از این رو کم کم مشتری های خود را از دست می دهد.

حسینی ارائه تسهیلات به صادرکنندگان فرش، تبلیغات در رسانه های خارجی درباره فرش ایران و به روز رسانی بخش تولید فرش را در ارتقای جایگاه فرش مشهد و کاشمر موثر دانست.

* ثبت جهانی فرش مشهد و کاشمر در دست بررسی

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز گفت: اداره کل حمایت از مالکیت صنعتی وزارت صنعت، معدن و تجارت با توجه به نقش اساسی مالکیت فکری و صنعتی و نقش تعیین کننده آن در توسعه اقتصادی کشور، ثبت جهانی طرح و نقش فرش دستباف مشهد و کاشمر را برای دریافت نشان تجاری جهانی در حال بررسی دارد.

‘حسین کاظمی’ افزود: با ثبت جهانی منطقه جغرافیایی فرش مشهد و کاشمر، نقش و طرح فرش این مناطق انحصاری می شود و دیگر مورد سوء استفاده کشورهای دیگر قرار نمی گیرد.

وی بیان کرد: خراسان رضوی یکی از مهمترین مناطق بافت قالی و نیز مراکز تولید و تجارت قالی ایران به شمار می رود زیرا در سالهای اخیر پس از تهران مهمترین بازار داخلی برای انواع قالی های ایرانی بوده است.

وی افزود: فرش کردی، بلوچی، ترنج، زیرخاکی، عشایری و افشان از انواع فرش دستباف در خراسان رضوی است که بطور عمده در شهرستانهای مشهد، کاشمر، نیشابور، سبزوار، قوچان و تربت حیدریه تولید می شوند.

وی گفت: تعداد کارگاههای قالیبافی در خراسان رضوی ۷۰ هزار کارگاه و تعداد بافندگان خانگی و کارگاهی در این استان ۹۰ هزار نفر هستند که از این تعداد ۳۰ هزار نفر بیمه شده اند.

وی افزود: برنامه های اجرایی و طرحهای پیشنهادی برای سال آینده تهیه و به مرکز ملی فرش ایران اعلام شده که از مهمترین آنها می توان به برنامه هایی در بخش آموزش و تحقیقات، تسهیلات بانکی و اعتبارات و اجرای طرح سالم سازی و بهسازی کارگاههای قالیبافی خانگی اشاره کرد.

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی درباره پرداخت تسهیلات به بافندگان گفت: امسال ۴۶ میلیارد ریال تسهیلات بانکی از طریق بانک تجارت و صندوق مهر امام رضا (ع) به بافندگان فرش در این استان اختصاص یافت که در حال پرداخت به آنان است.

وی همچنین در مورد صادرات فرش از خراسان رضوی اظهار کرد: امسال ۵۵۰ فرش دستباف به ارزش پنج میلیون و ۲۵۰ هزار دلار از گمرکات این استان به خارج از کشور صادر شده است.

کاظمی افزود: کشورهای ترکمنستان، افغانستان، تاجیکستان، آلمان، فنلاند، اتریش، عربستان و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس، عمده ترین مقاصد صادراتی فرش دستباف این استان در سال جاری بوده اند.

وی گفت: با توجه به اینکه بسیاری از تولیدات خراسان رضوی از مبادی خروجی استان های دیگر کشور صادر می شوند، به تجار توصیه شده به منظور تعیین و مستند سازی مقدار واقعی صادرات فرش دستباف صدور محصولات خود را از گمرکات این استان انجام دهند.

وی ادامه داد: مدتی در دو دهه اخیر به دلیل عدم تبلیغات برون مرزی، فرش ایران به نسل جدید معرفی نشد اما کارهای جدید قالی بافی مانند تابلو فرش مشهد و فرش بزرگ پارچه نیشابور به دلیل تنوع و جدید بودن کار در بازار، مشتری بسیار به خود جذب کرد و اکنون خراسان رضوی قطب تولید تابلو فرش و فرش های بزرگ پارچه در کشور است که خواهان بسیار در داخل و خارج از مرزها دارد.

وی اظهار کرد: دولت یازدهم تلاش خود را برای رونق صنعت فرش به کار گرفته بطوریکه بیمه قالیبافان و پرداخت تسهیلات، حرکت تازه ای در این راستا می باشد که برای قالیبافان ایجاد انگیزه کرده است.

برای تحقق اقتصاد مقاومتی مورد نظر رهبر معظم انقلاب، همه عوامل باید در یک راستا سازماندهی شده و مسیر صادرات هموار گردد، از این رو باید ظرفیت صادرات ایجاد شده، بازار شناسایی شود و آموزش ها و حمایت های لازم نیز انجام گیرد تا شاهد رونق فرش دستباف خراسان رضوی باشیم.