فرش معیوب

تعریفی علمی و عرفی ازواژه عیب در عرصه فرش

شاید برای کلمه عیب درعرصه فرش نتوان مصداق واحدی تعریف نمود ؛ چرا که برای این کلمه با توجه به عوامل گوناگونی از قبیل زمان ؛

مکان ؛انواع فرش ؛ ذهنیت افراد وغیره ؛ تعابیر و مصادیق مختلفی را می توان یافت که هر کدام به نوبه خود ؛ از منظر علمی و عرفی قابل تامل و بررسی است و به عبارت دیگر دایره مبحث عیب در عرصه فرش بسیار وسیع و گسترده تراز آنیست که یکنفر آنهم در نوشتاری مختصر از عهده بررسی همه جانبه و کارشناسانه آن برآید ؛ آنگونه که تاکنون چنین بوده .

لذا با اذعان به بضاعت اندک علمی و تجربی خویش؛ با امید به سعه صدر و اغماض پیش کسوتان و چشم انتظار تذکر و همراهی دوستان ؛ ماحصل چندین سال تحقیق علمی و تجربه عملی را در این باب به طور مجمل و گذرا در قالب نوشتار ذیل عرضه می دارم .

البته بدیهی است شرح وبسط کا مل تمامی عوامل دخیل درعیب فرش و ورود در تمامی نکات جزئی این مطلب با توجه به گستردگی جغرافیائی و مقاطع مختلف زمانی و عوامل گوناگون محیطی ؛ از قصد و حوصله این نوشتار خارج و البته چندان لازم هم بنظر نمی رسد ؛ لذا ذیلا به نکات مهم و عمومی مبحث عیب در عرصه فرش بسنده نموده ؛ که امید است مبداء اثر و منشاء ثمری باشد .

عیبها در اصل به دو شاخه تقسیم می شوند:

عیوب ذاتی ـ عیوب عارضی

۱ـ عیوب ذاتی

عیوب ذاتی همانگونه که از نامشان پیداست به آن دسته از عیبهائی گفته می شود که در مراحل فرآوری ؛ ازطراحی و مواد خام گرفته تا فرش ؛ به دلایل مختلف توسط عوامل گوناگونی بر فرش عارض می شوند .

۱ ـ الف : طراحی

یکی از آغازین مراحل تولید یک فرش همانا طراحی می باشد که در اصل می توان آن را ماکت و خشت اول بنای فرش نامید که اگر کج نهاده شد در نهایت فرش مطلوبی از آن حاصل نخواهد شد ؛ از اینروی لازم است بهنگام انتخاب طرح و طراح ؛ نهایت دقت را به عمل آورده وبا عنایت به اقتضاء زمان ووسواس درظرائف هنری ؛ زمینه تهیه یک فرش ایده ال را مهیا نمود ؛ و به عبارت دیگرطراحی دقیق و طرح مناسب ؛ اولین نیازلازم و واجب برای تولید یک فرش خوب است.

عدم مراعات نکات فنی لازم در امر طراحی موجب عیوبی از قبیل ؛ عدم تقارن ؛ عدم تناسب ؛ ناهمخوانی سایزفرش وطرح خواهد بود؛ که همواره در فرش حاصله خود نمائی خواهند کرد .

لف : تقارن

تقارن طرحها با یکدیگر و نقاط تلاقی آنها باهم در پیکره کل طرح ؛ در مراحل مختلف طراحی و یا تولید ؛ چنانچه به هر دلیلی مراعات نشود موجب از هم گسیختگی طرح بوده و در نهایت منظره نامنسجمی را در فرش بعمل آمده بوجود خواهند آورد ؛ این امرعلاوه برآنکه بیانگرعدم تسلط طراح برفرش وطراحی آن می باشد ؛ ناگزیرزحمات سایرین را نیز از پی خود ضایع می نماید .

نکته : نا متقارن بودن عمدی طرح در بعضی موارد طرح جدیدی را پدید می آورد که اصطلاحا طرح غلط خوانده می شود در اینگونه موارد عیب نامتقارن بودن چنانچه مورد تائید اهل خبره باشد به حسن مضاعفی برای فرش بدل می شود .

ب : تناسب

تناسب عامل اصلی بالانس اجزاء طرح بوده وشاخصی مهم در ارزشیابی طرح از نظر هنری و اقتصادی می باشد. بگونه ایکه عدم مراعات آن در هر کدام از اجزاء طرح می تواند به پیکره کلی طرح آسیب رسانده و علاوه برکاستن از زیبائی هنری طرح به ارزش اقتصادی آن نیز لطمه وارد سازد.

نکته : تناسب در طراحی فرش قانون و قاعده همگانی و لا یتغیری نداشته ؛ بلکه در هر طرحی با توجه به موضوع طرح ؛ طراح به سلیقه خود تناسب اجزاء طرح را مراعات می نماید .

توضیح عکس : این خطوط فرضی با ایجاد اشکالی هندسی جای هر کدام از اجزاء طرح را بطور تقریبی معین می نمایند و چنانچه هر یک از اجزاء طرح بطور چشمگیری این هارمونی هندسی را به هم بزند موجب عدم تناسب در کل طرح خواهد بود . البته لازم به ذکر است این خطوط بر روی طرح رسم نشده ؛ بلکه بطور ذهنی و از روی عادت توسط طراحان ماهر در طراحی مراعات می گردد .

پ : ناهمخوانی سایز فرش با سایز طرح

طراحی فرش باید دقیقا مطابق با سایز فرش بوده و معادل چله هائی باشد که برای بافت ؛ چله کشی شده اند ؛ به عبارت دیگرسایز فرش و طرح دقیقا باید منطبق بر هم باشند و درصورت نا همخوانی سایز با طرح ؛ فرش بعمل آمده متحمل عیوبی از قبیل کشیده گی و یا کوبیده گی طرح ؛ عدم کیفیت مطلوب بافت ؛ و غیره خواهد شد.

توضیح عکسها : در عکسها عیوب حاصل از ناهمخوانی سایز طرح با سایز فرش کاملا مشهود است .

ت : نقطه چینی

پس از اتمام مرحله طراحی ؛ نوبت به نقطه چینی طرح می رسد که یکی از ظریفترین و شاید سخت ترین مرحله از مراحل طراحی بوده و لازمه بافت فرش می باشد ؛ البته این امر بیشتر در مناطق بافت آذربایجان مرسوم و متداول است .

نقطه چینی طرح در حقیقت نوعی آنالیز طرح می باشد که مسیر بافت را برای بافنده روشن میکند و مطمئنا چنانچه این امر توسط فرد خبره و با تجربه انجام نپذیرد علاوه بر صدماتی که به طرح وارد می شود ؛ موجب غلط بافی های فاحشی نیز در فرش بعمل آمده خواهد بود که جزو عیوب بارز درفرش بحساب آمده و در اولین نگاه شکسته گیهای حاصل ازاین نقطه چینی غلط چشم هر بیننده خبره ای را خواهد آزرد .

توضیح عکس : در عکس نقطه چینی غلط و صحیح باهم مقایسه شده است .

ث : کارت بندی ( کارت رنگ )

پس ازاتمام مرحله طراحی ؛ نوبت به تعیین رنگ می رسد که طراح بر اساس موضوع طرح وذهنیت وابتکارات خود کارت بندی می نماید وبه نسبت کاربرد رنگهای موجود بر روی کارت رنگ ؛ شماره های متعلق به هررنگ را برروی طرح در جای خود ثبت می نماید

وبدین منوال کل طرح براساس شماره های همان کارت تعیین رنگ می شود ؛ لذا با توجه به حساسیت موضوع؛ دراین مرحله نیزهرگونه بی دقتی ویا کج سلیقه گی مستقیما در کیفیت فرش بعمل آمده تاثیر گذارخواهد بود ؛ از اینروی عدم دقت در تطبیق شماره های مندرج بر روی طرح و کارت رنگ ؛ و یا احیانا عدم مراعات هارمونی لازم در کارت رنگ ؛ موجب عیوبی از قبیل کاربرد نابجای رنگها در فرش و یاعدم هماهنگی لازم در رنگ آمیزی فرش خواهد بود که عیوبی جبران ناپذیر بوده و موجب افت کیفیت هنری و اقتصادی فرش بعمل آمده خواهد شد . لازم به ذکراست این شیوه رنگ آمیزی بیشتردرآذربایجان معمول می باشد که البته بررسی محاسن و معایب آن مجال دیگری می طلبد ؛ نا گفته نماند که گاهی عمل کارت بندی ورنگ آمیزی توسط فردی دیگری غیر از طراح انجام می پذیرد .

نکته : در آذربایجان اکثرا درتولید فرشهای تصویری ( تابلو بافی ) به جهت تنوع بالای رنگ و گاهی اجبار به تلفیق چندین رنگ باهم ؛کارت رنگ بندی مورد استفاده نبوده وانتخاب رنگ به سلیقه و تشخیص بافنده از روی مدل انجام می پذیرد .

توضیح عکس : در عکس کارت رنگ بندی بهمراه کدهای رنگها دیده می شود که عینا بر روی طرح نیز بکار می روند.

۱ ـ ب : موا د و مصالح اولیه

الف : پشم

یکی ازاصلی ترین مواد اولیه که در تولید فرش تقریبا نقش اساسی دارد پشم می باشد که در کیفیت و بقاء یک فرش خوب نیز از مؤلفه های اصلی بشمار می رود . لذا عیوبی که در درجات مختلف موجب افت کیفیت پشم بوده و سبب عدم مطابقت آن با استانداردهای فنی شناخته شده می باشند عینا به فرش منتقل خواهند شد.

ب : چله

نوع چله اعم از ابریشم یا پنبه چنانچه استاندارد نبوده و متناسب با مشخصات فنی فرش تولیدی انتخاب نگردد و یا چنانچه در نحوه ریسندگی آن نکات فنی لازم مراعات نشود؛ عیوبی ازقبیل ؛ عدم تناسب دوام چله با فرش ؛ عدم تناسب مشخصات فنی چله با سایر اجزاء فرش ؛ کیس های موضعی ؛ پاره گی چله هنگام بافت و… را به فرش تولیدی تحمیل خواهد نمود.

پ : پود

پود نیزاعم از نوع کلفت یا نازک آن ؛ هرچند درظاهراز اجزاء قابل روئیت فرش نیست ؛ اما همانند چله از عوامل اصلی شکل دهنده پیکره فرش می باشد که در صورت داشتن هر نقصانی موجب عیب در فرش خواهد بود .

پودهااعم ازپود کلفت ونازک ؛ به علت عدم کیفیت مناسب ؛عدم رنگرزی مناسب ؛عدم تناسب درکاربری ویاشیوه ناصحیح کاربرد؛می توانندعیوبی را از قبیل : عدم تناسب بافت؛ عدم استحکام گرهها؛ بهم خوردن آرایش صحیح چله ها؛ کیس های عرضی و…. بر فرش عارض نمایند .

۱ـ پ : رنگ

رنگ بعنوان یکی دیگر از عوامل اصلی شکل دهنده فرش از آن جهت قابل توجه است که مستقیما با مصرف کننده در ارتباط بوده و شاید بتوان آنرا از ارکان اصلی فلسفه وجودی فرش از منظر زیبائی شناسی بحساب آورد ؛ که البته هر گونه نقصی در آن ؛ در کوتاه و یا بلند مدت موجب عیوب جبران ناپذیری در فرش خواهد بود.

هر رنگی اعم از گیاهی و یا شیمیائی دارای خواص و ویژه گیهائیست که باید هنگام بکارگیری ؛ بدآنها توجه تام و تمامی داشت ؛ چرا که در غیر اینصورت وبا استفاده نا آگاهانه و غیر کارشناسانه از این مواد رنگین ؛ لاجرم عیوبی از این قبیل بر فرش عارض خواهد شد : عدم ثبات رنگ نسبت به دوام فرش؛عدم تناسب پایداری رنگها دریک فرش ؛عوارض شیمیائی بر پشم فرش؛ تغییر رنگ اولیه و بهم خوردن هارمونی رنگ فرش در دراز و یا کوتاه مدت وغیره……

الف : رنگرزی
فن و صنعت رنگرزی اعم ازطبیعی ؛ گیاهی و یا شیمیائی ؛ در فرآوری رنگ و پشم رنگین ازاهمیت بسزائی برخورداراست و چنانچه اینکار توسط افراد متخصص ؛ مجرب وآشنا به رنگها و دندانه ها انجام نگیرد مطمئنا نتیجه مطلوبی نداشته وچه بسا عیوبی ازقبیل : دورنگی ؛ عدم ثبات لازم رنگ ؛ عدم فر آوری رنگ مطلوب وامثالهم…. دردرازو یا کوتاه مدت ؛ از این رهگذر نصیب فرش خواهد شد .

۱ـ ت : آلات بافت

آلات بافت و یا به عبارت دیگرهر ابزاری که بنحوی در تولید فرش نقش دارد ؛ در صورت عدم تناسب و یا فقدان استانداردهای لازم موجب بروز عیبهای غیر قابل جبرانی در فرش بعمل آمده خواهند بود.

الف : دستگاه بافت (دار)

در گام نخست ؛ دستگاه بافت ( دار قالی) اعم از نوع چوبی سنتی و یا مدرن فلزی آن؛ از جمله آلات مهم و موثر در تولید یک فرش سالم و استاندارد است؛ که هر گونه نقص کیفی و یا فنی آن مستقیما به فرش تولیدی منتقل می شود . دستگاه بافت ممکن است دارای یکی از این عیوب باشد: تربودن چوبهای دستگاه که بمرور زمان و درحین بافت قالی کج می شوند ؛ خشکی بیش از حد و عدم استحکام لازم که در طول بافت قالی موجب شکستن یکی از اجزاءدستگاه می شود ؛ عدم دقت در زوایای دستگاه بهنگام نصب که موجب شانه و یا کجیهای ضربدری در قالی بافته شده می شود و ……

نکته : دستگاههای مدرن فلزی در صورت استاندارد بودن بندرت موجب عیب در فرش می شوند مگر آنکه عامل انسانی موجب عیبی شود.

ب : قلاب بافت ( چاقو)؛ سیخ ؛ قیچی ؛ شانه( دفه)

ں قلاب بافت ( چاقو ) یکی دیگرازابزارهای مهم درقالیبافی است که درصورت معیوب بودن میتواند به فرش آسیب برساند ؛ قلاب بافت حتما باید متناسب با رجشمارفرش انتخاب گردیده و به نوک آن هنگام انتخاب ازنظرکیفیت کاملا دقت نمود؛چراکه درغیراینصورت ؛ عامل نا همگونی گره ها و عدم استحکام لازم آنها خواهد بود .

ں سیخ نیز که برای رد کردن پود و استحکام و نظم بخشیدن به رج بافته شده ؛ مورد استفاده قرار می گیرد باید از نوع مرغوب و کاملا صاف و بی عیب باشد و در صورت معیوب بودن موجب پاره گی چله ها و یا بریده شدن پود نازک و یا بهم خوردن نظم بافت خواهد بود .

ں شانه ( دفه ) که در بعضی از مناطق بافت بدان دفتین نیز گفته می شود برای شانه کردن و خواباندن رجهای بافته شده در جای خود و کوبیدن پودها در لابلای رجها بکار گرفته می شود ؛ باید نوع آن بگونه ای انتخاب شود که با فرش تولیدی کاملا منطبق باشد ؛ در غیر اینصورت علاوه بر آنکه کارائی لازم را نخواهد داشت ؛ موجب بهم خوردن نظم بافت خواهد بود .

ں قیچی نیز که درگذشته به جهت پرداخت زنی دستی قالی بهنگام تولید بر روی دستگاه جزو لوازم لا ینفک بافت بوده ؛امروزه دیگرنقش چندانی در امر تولید ندارد ؛ مگر در موارد استثننا ئی که هنوزبعضی از بافندگان اصیل وحرفه ای به جهت اظهارسلیقه ومهارت خویش؛ پرداخت زنی اولیه ای بر روی دستگاه انجام می دهند و یا بعضا نیز به روش سنتی کار پرداخت زنی را بر روی دار و با دست به انجام می رسانند که البته این امر تاثیر بسزائی بر کیفیت و دوام فرش در طولانی مدت دارد؛ لکن در چنین مواردی استفاده از قیچی مناسب امری کاملا ضروریست که درغیر اینصورت صدماتی از قبیل؛ ته افتاده گی ؛ عدم یکدستی پزر ؛ عدم ارتفاع مناسب پرز با رج فرش و امثالهم بر فرش عارض خواهد شد .

۱ـ ث : بافت

مهمترین مرحله پروسه تولید یک فرش مرحله بافت است که البته عوامل مختلفی در انجام صحیح این مرحله نقش آفرینی می کنند ؛ که وجود نقص کمی و یا کیفی در هر کدام از این عوامل موجب اختلال وچه بسا توقف مرحله بافت خواهد بود ؛ ذیلا به عوامل مرتبط با بافت و نقش آنها به ترتیب اهمیت اشاره می شود .

الف : بافنده

یکی از مهمترین عوامل در تولید فرش ؛ بافنده میباشد که در حقیقت باید اذعان نمود نقش اصلی را در فرآوری مواد و مصالح اولیه در مسیر تولید برعهده دارد ؛ از اینروی تخصص و تجربه لازم در این زمینه امری نیست که بتوان به راحتی ازآن چشم پوشی نمود ؛ زیرا فقدان آن باعث بروزعیوبی اساسی در فرش خواهد بود که اکثرا غیر قابل برگشت می باشند ؛ مواردی از قبیل : بافت غلط ؛ عدم تسلط بر نقشه خوانی ؛ جا گذاری نا مناسب پود ها ؛ دفه زنی نا موزون ؛ گره زنی نا هماهنگ ؛ عدم درک وضعیت چله ها ؛ عدم رفع صحیح پاره گی بعضی از چله ها ؛ عدم دقت در انتخاب رنگهای هم خانواده ؛ و امثالهم را می توان نمونه هایی از عیوب مورد اشاره بر شمرد که اکثرا رفع و رجوع آنها در مراحل بعدی نا ممکن خواهد بود.

ب : چله کشی

چله کشی درحقیقت اولین مرحله ازآغازمراحل اجرائی بافت فرش است ؛ در این مرحله سه عامل مهم نقش اساسی برعهده دارند : چله ؛ چله کش ؛ دستگاه بافت قالی ؛ و چنانچه هر کدام از این عوامل از نظر کیفی و یا فنی حائز شرائط لازم نباشند مسلما موجب بروز عیب در فرش تولیدی خواهند بود ؛ یعنی چله خوب و استاندارد ؛ چله کش ماهر و مجرب ؛ و دستگاه بافت قالی استاندارد ضامن گذر صحیح و سالم از این مرحله تولید می باشند.

پاره گی مدام چله ها در حین تولید ؛ تغییر حالت غیر معمول چله ها بمرور زمان ؛ عدم نظم لازم در چینش چله ها ؛ عدم تناسب لازم در حالت چله ها در مجموعه دستگاه ؛ و کیس های طولی و امثالهم از جمله عیوبی خواهند بود که در صورت عدم مراعات موارد مذکور از این رهگذر نصیب فرش تولیدی خواهد بود.

پ : گره

گره ؛( صرفنظر از نوع آن) یکی از عوامل داخل در مقوله بافت است که بنوبه خود سهم بسزائی در کیفیت و سلامت فرش تولیدی دارد که درنزد اهل فن یکی ازعوامل اصلی تشخیص میزان مهارت بافنده و درجه مرغوبیت فرش نیز بحساب می آید. چینش نا مناسب مجموعه گره ها در یک فرش در نهایت منجر به عیب نا همگونی بافت در پشت فرش خواهد بود که این عیب علاوه برآنکه قابل رفع نیست با کاستن از کیفیت فرش موجب افت ارزش اقتصادی آن نیز خواهد بود.

ت:پود گذاری

همانگونه که درمبحث مواد اولیه ارئه شد علاوه بر آنکه نوع پود ؛ نقش مستقل و مستقیمی در بروز بعضی از عیوب در فرش تولیدی دارد ؛ نحوه استفاده از پود نیز درمرحله پود گذاری چنانچه به نحو صحیح انجام نپذیرد ؛ عیوبی را در فرش تولیدی بجا خواهد گذاشت .

کیس های عرضی ؛ کجی های کناره فرش ؛ روئیت پود کلفت یا نازک از پشت فرش؛عدم توازن ونظم عرضی و طولی گرها؛عدم تطابق محاسبات فنی فرش ؛ایجاد شیارهای عرضی بر روی فرش ؛ از جمله عیبهای غیر قابل جبرانی هستند که امکان بروز در این مرحله از تولید دارند .

ث : رد کردن رج

رد کردن رج یکی ازعیوبی است که درمرحله بافت بطورعمدی امکان بروز دارد ؛ بگونه ایکه بدلیل این عمل ناشایست رجهای بافته شده کمترازرجهای طراحی شده بوده و در نهایت تعداد کل گره فرش از تعداد کل گره طرح کمتر خواهد بود ؛ که بعضی از بافندگان به دلایل گوناگون مرتکب آن می شوند ؛ البته باید ریشه بروزآن را بیشتر در اخلاقیات جستجو نمود تا در مسائل فنی و اقتصا دی .

ناگفته نماند که تشخیص بصری این عیب مستلزم سالها تجربه و ممارست بوده و نیازمند مهارت خاصی می باشد .

نکته ؛ گاهی این امر با صلاحدید طراح و یا بافنده ماهر به جهت رفع و رجوع بعضی از عیوب فنی طرح انجام می پذیرد ویا گاه رجهائی اضافه برطرح اصلی بافته می شود . ناگفته نماند که انجام صحیح این کار از عهده هر کسی خارج بوده و مهارت خاصی را می طلبد.

ج : گره تک سر

گره تک سرعیبی است که عمدتا به جهت عدم مهارت کافی و لازم بافنده در مرحله تولید ایجاد می شود و علت آن اریب گرفتن چاقوی بافت هنگام بریدن پشم ؛ پس از گره زدن می باشد که این امر موجب تفاوت طولی پشم در دو سر گره خواهد بود . و طبیعتا پس از مرحله پرداخت فرش ؛ همین تفاوت طولی دوسر گره موجب ایجاد سوراخ مانند هائی در پرز فرش خواهد بود که البته مقدار واندازه این تفاوت پرز؛ شاخص ارزیابی این عیب می باشد.

نکته : بعضا به جهت عدم اطلاعات کافی از جانب بعضی اشخاص ؛ گره تک سر؛ در ردیف انواع گره ها محسوب می شود که با ارائه توضیح بالا بطلان این مطلب روشن گردید . به عبارت دیگر ؛ گره تک سر؛ نوعی گره معیوب است نه گرهی مستقل.

ح : گره های غلط

گره های چهارتار ؛ سه تار ؛ تک تار؛ بدون تاب گرهی ؛ وامثالهم هر کدام به نوعی موجب عیوب کمی و کیفیی جبران ناپذیری درفرش می باشند.