قالی از عهد ناصرالدین شاه تا امروز

هنگامی که ناصرالدین شاه به حکومت رسید، در ایام حکومت این به اصطلاح قبله عالم، هیچ کس فکر نمی کرد چگونه فرش به داد ایران برسد و چرخه روزگار برای آینده مردم ایران از راهی دیگر بچرخد. وام ها و قروض بی حد و حصر ناصرالدین شاه برای سفرهای فرنگ و… از دولت های دوست و همسایه نظیر روسیه و انگلیس پس ازوی نیز ادامه یافت. در این حال چیزی به سقوط و سرنگونی قاجار نمانده بود که یکباره با آغاز صدور اولین محموله های فرش از تبریز سپس همدان و کرمان و درآمد قابل توجه حاصل از عوارض و مالیات آن، شاه و دولت متوجه اهمیت این محصول شدند.

درآمدی که می توانست اوضاع اقتصادی دولت را متحول و از سقوط قاجارجلوگیری کند و چنین نیز شد. به این ترتیب بود که ارزش حیاتی و بقایی این کالابویژه صادرات آن بر شاه آشکار شد واین بود که صدور قوانین و دستورالعمل های مختلف که می توانست بقای فرش و درآمد آن را تضمین کند، آغاز شد. در واقع اگر فرش ایران نبود، پایه های متزلزل حکومت قاجار خیلی زود از هم می پاشید و شاید تاریخ به شکلی دیگر برای ایران رقم می خورد. در پی صادرات چشمگیر و رونق روزافزون فرش دستباف و از حدود سال های ۱۲۸۰ توجه شرکت های اروپایی و آمریکایی به این محصول آنان را به سرمایه گذاری و حضور در این عرصه چنان تشویق کرد که بتدریج اما مستمر طی حدود ۴۰ سال نزدیک به ۶۰ شرکت بزرگ و کوچک که مالکیت خارجی و گاه مشترک داشتند، در ایران تاسیس شد و تقریبا عمده فعالیت تولیدی و اقتصادی این محصول در ید قدرت آنان قرار گرفت. از میان این شرکت ها ، بزرگ ترین و ثروتمندترین آنها عبارت بودند از شرکت آمریکایی عطیه بوروس، شرکت سوئیسی / انگلیسی زیگلر، کمپانی ایتالیایی برادران نیرکوکاستلی، تاوسهند چیان، پتاک، قازان کارپت و شرکا و بزرگ ترین و ثروتمندترین آنها کمپانی تولیدکنندگان قالی شرقی مشهور به OCM که در ایران به شرکت شرق لندن نیز شهرت دارد و مالکیت انگلیسی داشت و صاحب آن کسی نبود جز سیسیل ادواردز ، فرش شناس مشهور که کتاب وی به نام قالی ایران اوایل دهه ۵۰ توسط خانم مهین دُخت صبا به فارسی ترجمه و تا اواخر دهه ۶۰ بارها در ایران چاپ و منتشر شد.

اما حضور این شرکت ها و اوضاع نابسامان کارگاه های تولید فرش که با توجه به سرمایه گذاران هیچ هدفی جز سوددهی نداشتند، چنان شرایطی را در کارگاه های فرشبافی حاکم کرد که سرانجام مسئولان و دولتمردان کشور برای اولین بار در تاریخ بافندگی، عکس العمل مناسبی نشان دادند و در بیست وپنجم آذرماه ۱۳۰۲ از سوی رضا شاه که در آن ایام در مقام نخست وزیری کشور قرار داشت، دستوری به والی کرمان و بلوچستان که در آن روزگار بزرگ ترین مرکز بافندگی کشور و تجمع شرکت های خارجی بود، صادر شد که عینا در نشریه بین المللی کار نیز به چاپ رسید. این دستور بی هیچ چون و چرا اولین اقدام رسمی و مهم در اصلاح امور قالیبافی بخصوص شرایط کار تا آن زمان محسوب می شود. در متن این فرمان آمده بود ساعات کار تمام کارگران کارگاه های قالیباف روزی هشت ساعت است و کارفرمایان این کارگاه ها حق ندارند بیشتر از هشت ساعت در روز کارگران را به کار وادارند. همچنین در روز جمعه و ایام تعطیل رسمی، کارگران کار نخواهند کرد ولی دستمزد آن را مطابق یک روز کار دریافت می کنند. در این متن آمده بود که پسران کمتر از هشت سال و دختران کمتر از ده سال نمی توانند در این کارگاه ها به کار مشغول شوند و کارگاه پسران از کارگاه دختران باید مجزا باشد. تشکیل کارگاه مختلط اکیدا ممنوع است.

همچنین در ماده دیگری از این آیین نامه آمده بود که کارگاه (دار قالی) نباید در زیرزمین یا اتاق های مرطوب و نمناک قرارگیرد. ضمنا باید دارای دریچه ای رو به آفتاب باشد تا نور خورشید از آنجا به درون بتابد. همچنین کارگاه (دار قالی) باید حدود یک ذرع از کف اتاق بالاتر باشد و جایگاه کارگران به نحوی تعبیه شود که همه بتوانند براحتی کار کنند.

کارفرمایی که مفاد موارد بالارا رعایت نکند به پرداخت جریمه ای بین ده تا ۵۰ تومان محکوم می شود.

همچنین در جهت سامان بخشیدن به اوضاع تولید، بویژه تهیه نقشه های مناسب و رسیدگی به اموری این چنین، سال ۱۳۰۹ موسسه قالی ایران تاسیس شد که ریاست آن به عهده طاهرزاده بهزاد نقاش و طراح نامی آن زمان گذاشته شد. اما به دلایل مختلف این موسسه نتوانست بیش از دو سال به فعالیت خود ادامه دهد و تعطیل شد. سرانجام اوضاع حاکم بر تمامی امور فرش و مهم تر از آن رونق و درآمد حاصل از صادرات آن و حضور جدی و قدرتمندانه شرکت های خارجی و درآمدهای آنها به حدی رسید که دولت تصمیم جدی و بزرگی برای تعطیلی آنها اتخاذ کرد و در نهایت با تصویب هیات وزیران فعالیت تمامی شرکت های خارجی در عرصه فرش ایران ممنوع و مقرر شد اموال و دارایی های بزرگ ترین آنها خریداری و به تملک دولت درآید. متعاقبا به دستور دولت در بهمن ۱۳۱۴، شرکتی جدید و دولتی به نام «شرکت سهامی فرش ایران» تاسیس و تمام اموال و دارایی های «کمپانی تولیدکنندگان قالی شرقی» خریداری و به این شرکت جدید واگذار شد. شرکتی که هم اکنون نیز پس از نزدیک به ۸۰ سال فعالیت مستمر هنوز به فعالیت خود ادامه می دهد و اوج و حضیض های مختلفی را پشت سر گذاشته است. اما هنوز معلوم نیست چرا مقامات مختلف دولتی و حتی مقامات این شرکت پس از گذشت نزدیک به ۸۰سال از تاسیس آن، در گفت وگوها، نام عجیب «کمپانی هند شرقی» را که هیچ ربطی به این ماجرا ندارد به زبان می آورند و خود را وارث چنین کمپانی می دانند؟ حتما حکمتی در آن است که هیچ کس نمی داند! به هر ترتیب شرکت سهامی فرش ایران تاسیس شد و مسئولیت های بزرگی نظیر نظارت و رسیدگی بر صادرات فرش دستباف و تهیه و توزیع مواد اولیه مناسب در فرشبافی و ترویج نقشه های مناسب و خلاصه ساماندهی به اوضاع فرش مملکت، با حمایت دولت و به طور انحصاری به عهده آن گذاشته شد.

باید به خاطر داشت بررسی موضوعی همچون فرش که برخاسته از توده هاست و به قولی مردمی ترین و عام ترین هنر این سرزمین شناخته می شود، موضوعی است چند وجهی که نیاز به مطالعات جانبی دیگری نیز دارد. مهم ترین آن، تحلیل های جامعه شناسانه و مردم شناسانه ای است که اصلی ترین چالش پژوهش ها و بررسی های این چنینی است. به همین دلیل در همین جا به نکته ای مهم که مطالعه فرش ایران بدون آن مبهم و ناشناخته باقی خواهد ماند، اشاره می کنیم.

در طول تاریخ ایران همواره اقوام، طوایف و عشایر نقطه اتکای دولت ها و حکومت های مرکزی بوده اند و به همین دلیل می بینیم در تصدی مقامات و مسئولیت های مختلف کشوری نظیر تعیین حاکمان شهر ها و حتی حاکمان ایلات، ریاست فوج های نظامی و…، سران ایلات همواره نقش مهم بلکه کلیدی داشته اند و این موضوع از ایام حکومت صفویان و حتی پیش از آن بخوبی قابل بررسی است و تا پایان دوره قاجار همچنان ادامه داشت. اما با به قدرت رسیدن پهلوی و برای اولین بار به دلیل بی اعتمادی شاه به عشایر، بتدریج دست بزرگان و سران طوایف و ایلات مختلف از مناصب حکومتی کوتاه و حتی برای کنترل بیشتر عشایر و جلوگیری از تحرکات احتمالی آنها ضمن قلع و قمع تعداد زیادی از سران عشایر و مخالف، سال ۱۳۰۹ طرح اسکان عشایر برای اولین بار در کشور به اجرا درآمد که در اصطلاح جامعه شناسی به تخته قاپو شدن مشهور است. بیان این موضوع از آن جهت اهمیت و نیاز به تحلیل های بیشتر و جانبی دارد که با اجرای تدریجی این قانون و طرح های دیگری که بعد ها تحت عناوینی نظیر رسیدگی به بهداشت بیشتر، خدمت رسانی و… به اجرا درآمد، پایه های نابودی یک سنت و تمام عوامل و دستاوردهای چنین سنتی پی ریزی شد. در واقع با از بین رفتن زندگی عشایری و هرآنچه محصول چنین زندگی بود، مهم ترین محصول این جامعه تاریخی و کهن یعنی سنت بافندگی عشایری بتدریج از میان رفت و این رخداد چنان ادامه یافت که می توان مدعی بود در این زمان از میان ده ها سبک بافندگی عشایری در ایران، تنها دو یا سه سبک با شیوه و رسم تاریخی پابرجاست و الباقی یا از میان رفته اند یا چنان تغییر یافته اند که جز اسم، چیزی به عنوان بافندگی عشایری قابل شناسایی نیست.
متعاقبا با به قدرت رسیدن پهلوی دوم، اقدامات و مصوبات دیگری به کاربسته شد که تیشه دیگری بود بر پیکر گروهی دیگر از سبک های فرش ایران.

با به اجرا گذاشته شدن طرح اصلاحات ارضی در اواخر دهه ۴۰ پایه های نابودی روستا و فرهنگ روستانشینی گذاشته شد. با اجرای این فرمان و تبعات آن که به تحلیل و بررسی های جامعه شناسانه از سوی متخصصان ذی ربط نیاز دارد، پایه های مهاجرت از روستا به شهر و حاشیه نشینی چنان گذاشته شد که از پی آن هر آنچه می توانست محصول روستا و فرهنگ مستقل روستانشینی باشد از جمله قالیبافی، همه از میان رفت. البته عشایر و روستانشینان هنوز هم پابرجایند و هنوز هم می بافند و خواهند بافت، اما جای تعجب ندارد که مثلاکردهای شمال خراسان و لرهای جنوب چهار محال و بختیاری قالی نائین ببافند! یا چه اهمیتی دارد روستاییان جیرفت قالی افشار ببافند یا کرمانی؟ چه اهمیتی دارد گبه فارس در تهران بافته شود؟ یا بافندگان نجیب مراغه نقشه فرش قم را ببافند و …

با پیروزی انقلاب اسلامی و راه اندازی نمایشگاه بین المللی فرش در تهران و ده ها نمایشگاه منطقه ای، تاسیس رشته فرش در دبیرستان و دانشگاه تا مقطع کارشناسی ارشد و مهم تر از همه تاسیس مرکز ملی فرش ایران در وزارت بازرگانی و گماشتن افراد متعهد و متخصص در راس امور فرش ـ که حقیقتا در تعهد برخی از آنها تردیدی نیست ـ و دستاوردهای این اقدامات، نیاز به بررسی و تحلیل های ویژه و مهمی دارد که شرح آن طولانی است و ان شاءالله در جایی دیگر به آن خواهیم پرداخت. بی تردید همان گونه که شرح آن رفت، دولت ها در توسعه، سقوط یا نزول فرش ایران نقش تعیین کننده ای داشته و دارند، در این زمان تحلیل اقدامات و تاثیرات آنها برای آیندگان از ضروریات است. نه نگارنده این سطور و نه هیچ کس دیگر در دلسوزی و توجهات دولتمردان امروز کشور در موضوع فرش تردیدی ندارد. اما اقدامات و دستاوردهای دولت و مدیران آن در امور فرش باید بررسی و مورد توجه قرار گیرد تا برای آینده و خروج از شرایط فعلی که فقط آگاهان برآن واقفند، چاره اندیشی مناسب اندیشیده شود.

 

نویسنده: تورج ژوله/پژوهشگر فرش

منبع: کارپتور