کاربرد کامپیوتر و نرم افزارهای موجود در طراحی فرش

بهره ‌جستن از برخی نوآوری ‌های تکنیکی ، سخت افزاری و نرم افزار در جهت ارتقاء سرعت ، کیفیت ، شناسایی و بازاریابی صحیح تولیدات صنایع و هنرهای مختلف امری ضروری و عاقلانه به نظر خواهد رسید .

با توجه به رقابتی بودن اقتصاد ، فرهنگ و هنر در عرصه روابط بین‌المللی ، به کارگیری و بهره ‌جستن از برخی نوآوری ‌های تکنیکی ، سخت افزاری و نرم افزاری در جهت ارتقاء سرعت ، کیفیت ، شناسایی و بازاریابی صحیح تولیدات صنایع و هنرهای مختلف امری ضروری و عاقلانه به نظر خواهد رسید .

در این میان هنر و صنعت فرش دستباف به عنوان تولیدی تجاری ، مصرفی و تزئینی که بخش عمده‌ای از سهم صادرات صنایع دستی و غیرنفتی کشورمان را به خود اختصاص می داد ، سالیانیست که شاید به دلیل حاکمیت افراطی برخی نظرات و شیوه های سنت‌گرایانه در طراحی ، تولید ، بازاریابی و فروش دچار ناهنجاری‌هایی در سطح تجارت جهانی گردیده است .

البته لازم به ذکر است عواملی چون رکود اقتصاد جهانی ، تغییر مکانیزم زندگی ، مصرف و سطح درآمد جوامع خریدار فرش ایران ، همچنین بروز شوک های سیاسی‌ ـ اقتصادی به نوبه خود نقش مهمی را در ایجاد پدیده رکود دارا بوده اند .

به هرحال فارغ از ایراد مسائل جانبی در این باره سعی بر آن است تا بعد از مرور مختصری از تاریخ شکل گیری طراحی و نقاشی سنتی فرش ، به طور خلاصه یکی از عملی‌ترین ، اصلی‌ترین و مهمترین عوامل تولید را در ایجاد یک فرش خوب از زاویه دستاورد نوین تکنولوژی یعنی کامپیوتر معرفی نموده و با ارائه تعاریف وتوضیحاتی همراه با نمونه های عملی ، موضوعات ذیل را مورد بحث و بررسی قرار دهیم .

۱ – طراح سنتی فرش کیست ؟

۲ – طراحی کامپیوتری فرش چیست ؟

۳ – طراح کامپیوتری فرش کیست ؟

۴ – روشهای موجود در طراحی فرش با کاربرد کامپیوتر .

۵ – مقایسه کیفی نقشه های دستی و کامپیوتری با ار ائه نمونه های عملی و ابتکاری توسط نویسنده .

۶ – ارائه دلایلی مبنی بر استفاده از کامپیوتر درطراحی فرش .

۷ – ارائه نتایج تحقیق و تجربه چند ین ساله نگارنده در عرصه آموزش ، طراحی و مشاوره فرش بابهره گیری از تکنولوژی برتر .

۸ – انجام مشاوره در زمینه نحوه و روش های اشتغال فارغ التحصیلان فرش دانشگاه ها .

گذشته فرش ایران را می‌توان از نظر طرح و رنگ در بین دیگر بافته‌های پرزدار جهان دارای شاخصه‌های زیبایی ، اصالت ، سنت ، فرهنگ ، معنویت و کیفیت دانست که به جز نمونه‌های قدیمی محدود در موزه‌ها و کلکسیون‌های مختلف ، تحقیق پیرامون ابتکارات ، خلاقیت‌ها و تنوع طرح‌ها و نقشه‌های ذهنی یا اجرایی فرش امری مشکل به ‌نظر خواهد رسید .

از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحی نیز با آن عجین بود . لذا هویت و زیبایی یک فرش بر اساس طرح و رنگ آن مشخص می گردد . نقشه و رنگ دو ویژگی مهمی هستند که به فرش زیبایی و ارزش هنری می بخشند .

اولین بافته های قالی شاید نیاز به نقشه و طراحی نداشت . لیکن بافنده با استفاده از خطوط مسقیم به بافت اشکال هندسی پرداخته و بعضا اگر طرح اسب ، بز ، پرنده ، درخت ، کوه و خورشید را استفاده می کرد ، به صورتی ساده و تک نقش در بافت اجرا می نمود به همان گونه ای که در طبیعت بصورت عناصری با ساز و کار مجزا اما در وحدتی لا یتجزا با یکدیگر حضور دارند .

این گونه طرح ها بیشتر در مناطق عشایری و روستایی اجرا شده اند . ضمن آنکه در این مناطق به دلیل کوچ عشایر و نبود فضایی برای ثبت و ضبط نقشه ، فرش های بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظه بافنده تولید می شدند .

در ادامه تاریخ فرش ، آن هنگام که بافت فرش در شهر ها مرسوم گردید ، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از این میان نقشه های گردان ( گل و برگ و اسلیمی ) و نقشه های تصویری بیشتر مورد توجه قرار گرفت .

این نوع طرح که از طرح های اسلیمی و گل و بته بصورت تو در تو و توریقی بر روی دایره گردان استفاده می شد به دلیل گستردگی و تنوع در نقش و رنگ ،که بر اساس هر منطقه متفاوت بود ، گوناگونی بسیار یافت و نیاز به ثبت و بایگانی نقشه در شهر ها بوجود آمد .

دلایل زیر را می توان برای این مسئله برشمرد :

۱ – نیاز به وجود فرش هایی با نقشه های معین و شناخته شده

۲ – بافت فرش تحت نظارت و نظام معین کارگاهی

۳ – بافت فرش های بزرگ و یکپارچه

۴ – بافت فرش بطور گروهی

۵ – امکان کنترل بافت و باز سازی

۶ – ضرورت انتقال ذوق ، خلاقیت و نو آوری بر روی نقشه

۷ – ضرورت ثبت وانتقال نقشه به نسل های بعدی

در گذشته طراحان ماهر قبل از اجرای نهایی نقشه ابتدا طرح نمونه را بصورت ۳۰*۲۰ کشیده و پس از تایید ، آن را به اندازه قالی بزرگ کرده و برای بافت رنگ آمیزی می کردند .

بعد ها طرح بر روی کاغذ طراحی می شد و بیشتر رسم بود که نقاش نقشه دلخواه را نقاشی می کرد و بعد کار را به جدول کش می سپرد تا با مرکب ، خط کش و قلم فلزی ، خط های عمودی و افقی را کشیده و نقشه را به طوری که هر خانه نمودار یک گره باشد ، جدول بندی کند .

این وضعیت هر چند برای نقشه کش و جدول کش به راحتی صورت می پذیرفت ولی برای بافنده مشکلاتی را به همراه داشت . به عنوان مثال گاه موجب می شد یک گره در دو یا چهار خانه قرار گیرد و این مسئله برای بافت دشوار بود . برای رفع این مشکل ، اوایل هر گره از طرح را با استفاده از سنجاق سوراخ می کردند تا هر سوراخ نمایانگر یک گره باشد . ولی در مدتی اندک بجای استفاده از سنجاق به نقطه کردن طرح ابتدا با مداد یا جوهر و بعدها بوسیله رنگ پرداختند .

هر چند کشیدن جدول با دست ، قلم فلزی و خط کش بر روی پارچه ، کاغذ و یا لوحه های حلبی قدمتی ۱۰۰ ساله دارد ، لیکن استفاده از کاغذهای چاپی جدول در فاصله سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ هجری شمسی اتفاق افتاد و این کار بیش از نیمی از زمانی را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحی می نمودند کاهش داد .

اولین گام ها در جهت تولید نقشه های چاپی به قصد نظم بخشیدن ، یکنواخت کردن شیوه های تولید ، سهولت در تکثیر ، پایین آوردن قیمت و تولید انبوه بود .

چه بسیار طرح‌هایی را که اذهان نوآور و زیبایی‌شناس بافندگان روستایی وعشایری با سرپنجه‌های توانای خویش بر تار و پودفرش گره زدند و یا هنرمندان طراح و نقاش فرش با چیره‌دستی و مهارتی فراوان افتخاراتی را با نام فرش ایرانی و برای همیشه به جهانیان به اثبات رسانیدند که امروز به جز اندکی شاهد فراموش شدن و از بین‌رفتن خربار خربار از آن نقشه‌ها در طی فرایند تولید ، بافت و در پی حوادث آتش‌سوزی ، سیل ، حمله موریانه و… خواهیم بود . لذا « علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد » .

درحفظ و صیانت از این گنجینه ملی ، با آن همه وسعت و تنوع می‌توان از ماشینی کم‌حجم و معجزه‌گر به نام کامپیوتر استفاده نمود که شاید اگر اغراق نباشد می‌شود گفت : مجموعه طرح‌ها و نقشه‌های دستی موجود در عصر امروز یا گذشته را بتوان در قالب تعدادی محدود لوح فشرده کامپیوتری ذخیره و آرشیو نمود . آرشیوی که حاوی ارزشهای علمی‌ـ کاربردی ، تحقیقی و تاریخی جامعه فرش ایران می‌باشد .

کم حجم بودن ، مقاومت در برابر تأثیرات جوی ، امکان دسترسی آسان ، انجام هرگونه تغییرات در طرح ، رنگ و اندازه فایل‌های ذخیره شده در هر موقع و هر زمان از دیگر مزایای آرشیو مذکور می‌باشد .

و از همه مهمتر نکته آن است که روند فوق تنها با تخصص فنی و هنری هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب کاربران اصلی این وسیله مقدور خواهد بود . کاربرانی که :

اولاً : باید تمام و کمال به اصول طراحی سنتی و دستی فرش آشنایی داشته

ثانیاً : فرهنگ ، هنر و اصالت‌ها را در قالی ایران باز شناخته

ثالثاً : تکنیکها ، سبکها و فنون بافت و تولید را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبی مرور کرده باشند .

به همین منظور لازم می‌دانم تعاریفی را هرچند خلاصه از طراح و طراحی سنتی و کامپیوتری فرش جهت روشن‌ترشدن مطلب ارائه نمایم .

۱ – ‌طراح سنتی فرش :

« طراح سنتی فرش کسی است که با تاریخچه طراحی نقشه فرش آشنایی داشته و طراحی ختایی‌ها ، اسلیمی‌ها ، سایر اجزای نقشه فرش شامل بته جقه ، نقوش گل فرنگ ، نقوش حیوانی و … را داشته ، محاسبات اولیه مربوط را انجام دهد و بتواند حاشیه‌ها و انواع نقشه‌های فرش را طراحی کند . »

۲ – طراح کامپیوتری فرش :

« طراح کامپیوتری فرش به شخصی اطلاق می‌گردد که علاوه بر دارابودن تمام خصوصیات هنری ، فنی و تکنیکی طراحی سنتی و دستی فرش ،‌ به علوم کامپیوتر و کاربرد آن حداقل در محدوده فعالیت خویش آشنایی داشته و بتواند ابزارها ، وسایل و نرم‌ افزارهای موجود را در جهت ارائه طرح‌ها و نقشه‌هایی نوین ، بدیع و زیبا تحت سیطره هنری خویش قرار دهد . »

همانگونه که از این تعریف استنباط می‌شود کامپیوتر به عنوان ابزار و علمی که صرفاً در تسخیر شخص طراح می‌باشد ایفای نقش می‌نماید . و تحت هیچ شرایطی قادر به ارائه طرح نخواهد بود .

این خود مهمترین و محکمترین دلیل و مهر اثباتی بر جریان مخالفت برخی بود که نسبت به حضور و کاربرد کامپیوتر در هنر و صنعت فرش دستباف مطالبی را مطرح می نمودند .

چرا که هنرمندان نقاش ما از دیرباز همانطور که نقل ‌گردید طرح‌های ذهنی خویش را بر پارچه‌ یا کاغذهایی که خویش شطرنجی می نمودند منتقل کرده و سپس رنگ‌آمیزی و نقطه می‌کردند .

پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ کاغذهای شطرنجی را در این جهت به خدمت گرفتند و امروز همانطور که به طور مثال ماشین‌حساب را به جای چرتکه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده می‌کنند به ناچار باید کامپیوتر را هم در حرفه و شغل خویش به نوعی پذیرفته و هضم نمایند . وگرنه روشن است که ملل و رقبایی چون هند ، چین ، ترکیه ، پاکستان و …که در این بهره جویی نسبت به ما مقدمترند ، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح کیفی و کمی ، در کلیه زمینه‌های طراحی ، رنگرزی ، بافت ، بازاریابی و صادرات فرش گوی سبقت را از ما بربایند .

در خصوص استفاده از کامپیوتر در فرایند طراحی نقشه فرش اساس و محتوی طرح اولیه توسط طراح بر روی کاغذ و به همان شیوه سنتی خلق شده و پس از انتقال آن با روش‌های مختلف به فایل کامپیوتری به جای هرکدام از وسایل سنتی همچون رنگ ، قلم‌مو، و کاغذ شطرنجی که قبلا عنوان شد ، از ابزارهایی چون موس یا قلم نوری و نرم‌افزارهای موجود در کامپیوتر می‌توان بهره جست و طرح سیاه قلم و مدادی را رنگ‌آمیزی ، نقطه‌چین و کامل نمود .

در اینجاست که هارمونی‌های مختلف رنگی را بر روی طرح کامل شده یا در واقع تصویر کلی و نمایشی فرش بافته شده در صفحه مانیتور می‌توان به را حتی تجربه و مشاهده نمود .

به دنبال مباحث فوق اگر پا را کمی از تفکر سنت‌گرایانه حاکم بر صنعت فرش دستباف کشور که گاهی همراه با عدم آگاهی و بررسی علمی‌ می‌باشد ، فراتر گذاریم ، درک خواهیم نمود که بیش از هرچیز جنبه هنری ، معنوی و در واقع ذات فرهنگی فرش مربوط به مراحل طراحی اولیه ، انتخاب و همنشینی رنگ‌ها در کنار یکدیگر است که به ناچار جهت تسهیل در امر خواندن نقشه توسط بافنده ، به شیوه‌های رنگ و نقطه‌گذاری کامل ، کدگذاری ، شیوه پوستربافی و… درآمده و نهایتاً روح هنری و معنوی فرش در قالب فنون بافت جلوه گر خواهد شد .

مطلب فوق نه به آن معناست که زحمات و تخصص اساتید و هنرمندان بافنده و رنگ و نقطه‌کار فرش را نادیده بگیریم بلکه منظور ارائه استدلالی بر رد نظرات برخی مبنی بر از بین‌بردن روح هنر توسط کامپیوتر در فرش می‌باشد . چرا که صرفاً در مرحله رنگ و نقطه و دیگر مراحلی که فقط لازمه‌ای است برای رسیدن به جلوه و رخ اصلی فرش این ابزار نوین کاربرد خواهد داشت .

این مطلب هرگز فراموش نشود که چنانچه روزی از طرح‌ریزی اولیه نقشه فرش تا محصول نهایی در قلمرو و تصرف عملیاتی ابزار هوشمندی غیر از انسان متفکر در آید می‌توان از ماشینیزم و ابتذال در هنر و صنعت فرش نام برده و خطر نابودی آن را احساس کرد .

لذا لازم است تولیدکنندگان ، صاحبنظران ، دوستداران و حامیان سنتی فرش دستباف که بر ظهور کارخانجات ریسندگی ، رنگرزی ، قالیشویی ، تکمیل ، بسته‌بندی و امور تجارت فرش دستباف در کشور به شیوه نوین سنگ صبوری از خود نشان می‌دهند ، درمورد طراحی فرش هم با استفاده از ابزارهای نوین به همان ملایمت برخورد نموده و اجازه بدهند ترویج ، آموزش و فراگیری آن درسطح جامعه فرش ایران و مخصوصا بین اقشار تحصیلکرده و علاقمند ، از طریق اساتید و هنرمندان متخصص و آشنا به سنت‌ها و تکنولوژی جدید و برتر این منسوج ، به خوبی انجام پذیرد .

درهمین ارتباط لازم می‌دانم جهت آشنایی بیشتر به طور اجمال برخی از قابلیت‌ ها و امکانات تهیه‌ نقشه‌ توسط کامپیوتر را در مقایسه با نقشه‌های دستی فرش دستباف عنوان نمایم :

۱ – قدرت آرشیو ، نگهداری و ایجاد زمینه مطالعه و بررسی علمی ، تاریخی و هنری طرح‌ها و سبک‌های مناطق مختلف قالیبافی از طریق تبدیل نقشه‌های دستی به فایل‌های کامپیوتری .

۲ – بازسازی ، مرمت و احیاء نقشه‌های دستی آسیب دیده و فراموش شده .

۳ – امکان انجام هرگونه تغییرات در طرح ، رنگ و اندازه نقشه .

۴ – ایجاد آلبوم و نمونه‌هایی از رنگ‌ها و اندازه‌اهای مختلف هر طرح به‌ عنوان پیش‌فرض بافت جهت بازاریابی و فروش .

۵ – چاپ و پرینت شطرنجی ‌شده خوانا و واضح نقشه ها .

۶ – انجام کدگذاری کامپیوتری بر روی رنگ‌ها و نقطه‌های نقشه جهت کاهش ضریب خطای بافنده در تشخیص رنگ ، نقشه‌خوانی و بافت .

۷ – امکان تنظیم و شبیه سازی طرح براساس کیفیت بافت پشم ، کرک یا ابریشم قبل از بافت در کامپیوتری .

۸ – جانمایی و تطبیق دادن طرح تهیه شده در دکورهای مناسب جهت جلب نظر خریداران و سفارش دهندگان .

۹ – بر خلاف طراحی به صورت دستی ، قدرت سریع بازگشت و انجام اصلاحات در حین کار در صورت بروز هرگونه اشتباه در رنگ ، طرح و نقطه ها .

۱۰ – سرعت تکرار و قرینه‌سازی بالای طرح خصوصاً در طرح‌های واگیره‌ای و تکراری .

۱۱ – ارزان و قابل دسترس‌بودن بعضی از نرم افزارهای طراحی و چاپ نقشه .

۱۲ – انتقال سریع و آسان طرح‌های اجراء شده از طریق اینترنت به هر نقطه از کشور و جهان به منظور سهولت در دریافت و تحویل سفارش .

۱۳ – مشخص نمودن دقیق و صحیح تعداد گره ، متراژ ، وزن و درصد مربوط به استفاده هررنگ در یک طرح ، که این پارامتر در تولید از لحاظ اقتصادی و تهیه مواد اولیه و به دلیل جلوگیری از اتلاف وقت ، ضایعات خامه مصرفی و احتمال دورنگی در رنگ‌های اصلی زمینه بر اثر اتمام در حین بافت ، دارای اهمیت فراوان می‌باشد .

۱۴ – برخلاف تصور امکان بالایی در ایجاد اشتغال‌ حرفه ای و سود آور برای هنرمندان و سایر کاربران متخصص این رشته دارد .

۱۵ – امکان ارائه خدمات طراحی و مشاوره ای آنلاین و سریع در طرح و رنگ از سوی کاربر و هنرمند طراح به تولیدکنندگان و خریداران فرش .

در پایان به کلیه تولیدکنندگان ، فارغ التحصیلان دانشگاهی ، شاغلین و هنرمندان مولد و کارآفرین در زمینه های مختلف فرش دستباف پیشنهاد می گردد تا نظر به حساسیت توجه سریع و بی دریغ در تامین نظرات مشتریان برای ایجاد هرگونه تنوع منطقی و قابل انجام در طرح و نقشه ، رنگبندی و رجشمار که می تواند همراه با قابلیت انعطاف پذیری بالا در انجام اندازه ، ابعاد و اشکال خاص مورد سفارش آنها نیز باشد ، سهم بازار خدمات هنری و تخصصی خود را به جامعه فرش افزایش داده و برای گشودن دروازه هایی توام با انگیزه ای عالی جهت توسعه و دستیابی به نوآوریهایی جدید و بدیع ، در خصوص دستیابی به فن آوری های نرم افزاری و سخت افزاری موجود تلاش نمایند .که این این امر در دنیای امروز همانگونه هم که در مقدمه اشاره شد ، بدون بهره جویی از امکانات ، اطلاعات و اخذ آموزشهایی مناسب مقدور و قابل رقابت نخواهد بود .

بسیار واضح است که طرح و رنگ به عنوان مهمترین عنصر بصری در فرش به شمار رفته و توجه و نظر هر بیننده و خریدار را در بین هزاران کالای مشابه به خود جلب نموده و اینگونه است که می تواند تاثیر متمایز بودن محصولات شرکتهای مختلف تولیدی را در میان بازارهای داخلی و خارخی چشمگیر نماید .

آمارها و شواهد از بیکاری یا رهایی دانش آموختگان دانشگاههای فرش کشور در حرفه و مشاغلی غیر مرتبط با موضوعات اصیل و عظیم فرش کشور نشان می دهد که شاید توجه و تاکید بی دلیل و از روی عدم اطلاع از شیوه کاری سایر رقبا در داخل کشور بوده است که جامعه سنت گرای طراحی ، تولید ، رنگرزی و تجارت این صنعت ، چندان رغبتی در جذب و بکارگیری این متخصصین و تحصیلکرده ها نشان نداده و موجبات برخی تاخیر و عقب ماندگیهایی را در مقایسه با سایر رقبایمان فراهم آورده است .