لزوم رهایی از وابستگی به واردات الیاف و نخ اکریلیک

صنعت فرش ماشینی ایران از جمله صنایعی است که طی ۲۵ سال، توانسته است تولد مجدد یافته و با سرعت مطلوبی رشد کند. بررسی شاخص های مهم و اصلی این صنعت مانند تعداد واحد های تولیدی، تعداد اشتغال، حجم سالانه تولید انواع فرش ماشینی، تکنولوژی ماشین آلات، شکل گیری قطب تولید، صادرات و … همگی نشان از رشد شتابان صنعتی پرافتخار در ایران دارد که خوشبختانه نقش بخش خصوصی در آن ۱۰۰% و البته هزاران بار خوشبختانه تر آنکه نقش دولت ها در طی این ۲۵ سال، صفر (و متاسفانه گاه منفی) بوده است. استفاده از آخرین تکنولوژی روز ماشین آلات در بسیاری از بخشهای این صنعت بویژه در ریسندگی انواع نخ، بافندگی و حتی تکمیل فرش ماشینی، همچنین روند افزایشی صادرات این کالا طی سالهای گذشته نشان می دهد که بخش خصوصی باهوشمندی و با دقت بدنبال رشد و بالندگی در این صنعت است و تلاش دارد با تمام توان موانع را از پیش رو بردارد. در این میان آنچه بسیار نگران کننده بوده و می توان از آن بعنوان پاشنه آشیل این صنعت نام برد، وابستگی بسیار بالای این صنعت در تمام ابعاد از مواد اولیه تا ماشین آلات به خارج کشور می باشد. تحقیقات میدانی نشان می دهد که میزان وابستگی بخش های مختلف صنعت فرش ماشینی تقریبا بصورت جدول شماره (۱) می باشد.

همانطوری که در جدول فوق مشاهده می شود وابستگی در برخی بخش ها مانند نخ پود جوت، الیاف اکریلیک و ماشین آلات ریسندگی و بافندگی بسیار شدید و ۱۰۰% می باشد که می توان وضعیت این سه نوع وابستگی (نخ جوت، الیاف و نخ اکریلیک و ماشین های ریسندگی و بافندگی) را جداگانه تجزیه تحلیل کرد.

الف) الیاف و نخ جوت:
الیاف جوت بدلیل نوع خاص شرایط اقلیمی مورد نیاز برای گشت گیاه آن، تنها در برخی کشورها مانند بنگلادش، هند و … امکان پذیر است. بنابراین بنظر نمی رسد تلاش برای تولید و نهایتا خود کفایی در این بخش منجر به نتیجه مطلوب در ایران گردد. از طرفی با ارتقای شانه ماشین های بافندگی (عموما از ۳۵۰ شانه به سمت ۱۵۰۰ شانه) و در نتیجه افزایش بسیار شدید تراکم فرش های تولیدی ایران، نخ جوت عملا از چرخه مصرف بخشی از صنعت فرش ماشینی خارج شده و تنها در ماشین های بافندگی فرش ۷۰۰ شانه و پایین تر، گلیم، شگی و … به مصرف می رسد. بنظر می رسد سالانه حدود ۲۰ هزار تن نخ جوت وارد کشور می شود که ارزبری تقریبا ۷۰ میلیون دلاری در پی دارد. این میزان ارز در مقایسه با گردش مالی نزدیک به ۵/۲ میلیارد دلاری صنعت فرش ماشینی ایران رقم چندان قابل توجهی نیست. بنابراین وابستگی به نخ جوت خارجی اگرچه چندان مطلوب نیست لیکن نمی تواند چالش بزرگی برای صنعت فرش ماشینی ایران باشد.

ب) ماشین های ریسندگی و بافندگی
بطور کلی در جهان، ماشین آلات نساجی در رده ماشین آلات با تکنولوژی بالا (High Technology) دسته بندی می شوند. از این رو، ورود به عرصه طراحی و ساخت این ماشین آلات دانش فنی بالا و سرمایه زیادی را می طلبد. دو موردی که نمی توان حداقل در میان مدت (۵ تا ۱۰ سال) به تحقق آنها امیدوار بود. هر چند دسترسی به تکنولوژی ماشین آلات بویژه ماشین های بافندگی در صورت ورود جدی بخش خصوصی و سرمایه گذاری لازم دور از دسترس نیست. از طرفی نه تنها ایران بلکه سایر کشورهای تولید کننده عمده فرش ماشینی مانند ترکیه، مصر و عربستان نیز هیچ یک به این عرصه وارد نشده اند. بنابراین از لحاظ ساخت ماشین آلات تولید فرش، رقبا مزیتی بر کشور ایران ندارند که بتواند در رقابت جهانی بر حضور فرش ماشینی ایران تاثیر منفی بگذارد. از طرفی تحقیقات میدانی نشان می دهد که تعداد ماشین های بافندگی وارداتی در سال زیر ۱۰۰ دستگاه است که با احتساب متوسط رقم ۱/۵ تا ۸/۱ میلیون دلار برای هر ماشین، رقم واردات ماشین های بافندگی فرش بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ میلیون دلار خواهد شد. اگر رقمی حدود۵۰ تا۷۰ میلیون دلار نیز بابت ورود ماشین های ریسندگی و تکمیل در نظر گرفته شود به نظر می رسد مجموع ارزبری این بخش از صنعت فرش ماشینی از ۲۵۰ میلیون دلار عبور نمی کند. بنابراین اگر چه وابستگی ۱۰۰ درصدی به ماشین آلات خارجی مذموم می باشد اما به نظر میرسد در اولویت رفع وابستگی نیست چرا که وابستگی شدید و اولویت دار دیگری وجود دارد.

ج) الیاف و نخ اکریلیک
با احتساب حجم تولید سالانه ۸۵ میلیون متر مربعی فرش ماشینی، مصرف سالانه نخ اکریلیک کشور رقمی در حدود ۲۰۰ هزار تن است. بین ۱۰ تا ۱۵ درصد از این مقدار (بین ۲۰ تا ۳۰ هزار تن در سال) بصورت نخ ریسیده شده اکریلیک است که از کشور ترکیه وارد می شود و مابقی در داخل کشور تولید می گردد. اگرچه رقم ۸۵ تا ۹۰ درصدی تولید نخ اکریلیک در داخل کشور بسیار مطلوب است اما نگرانی اصلی مربوط به وابستگی تقریبا ۱۰۰ درصدی شرکت های ریسندگی نخ اکریلیک به الیاف وارداتی است که عمدتا از کشور های آلمان، ترکیه، بلاروس، تایلند، هند و … تامین می شود.

تنها تولید کننده داخلی الیاف اکریلیک در ایران شرکت پلی اکریل اصفهان است. اگر چه ظرفیت اسمی تولید این شرکت ۶۰ هزار تن در سال بوده است اما در سالهای اخیر تغییرات مدیریتی و سایر عوامل سبب شده است که حتی در بهترین حالت نتواند از مرز تولید ۲۰ هزار تن در سال یعنی ۱۰% نیاز داخل، عبور کند. ضمن آنکه این شرکت بارها و بارها تعطیل شده است و امید چندانی به بازگشایی مجدد آن نیست. بنابراین روی تولید داخل این محصول نمی توان حسابی باز کرد. نتیجه اینکه تقریبا تمام الیاف اکریلیک مصرفی صنعت فرش ماشینی ایران وارداتی است. با احتساب رقم نزدیک به ۵/۲ دلار به ازای هر کیلو الیاف اکریلیک، ارزش دلاری واردات این الیاف به نزدیک ۵۰۰ میلیون دلار در سال می رسد. که اگر با ارزش واردات سالانه نخ اکریلیک که نزدیک ۱۰۰ میلیون دلار است جمع شود، رقم بسیار قابل توجه ۶۰۰ میلیون دلار را نشان می دهد که بزرگترین وابستگی صنعت فرش ماشینی ایران است. بنابراین بنظر می رسد از کل ارزبری صنعت فرش ماشینی ایران که رقمی حدود ۹۰۰ میلیون دلار است، نزدیک ۷۰ درصد ارزبری یا به عبارتی وابستگی مربوط به واردات الیاف و نخ اکریلیک می باشد.

راه حل چیست؟
از آن جائی که الیاف اکریلیک کاملا وارداتی و طبیعتا وابسته به نرخ ارز است، هر زمان که نرخ ارز در ایران دچار نوسانات شدید شده است، تعدادی از تولیدکنندگان فرش ماشینی و کارخانجات ریسندگی نخ (مصرف کنندگان نخ و الیاف اکریلیک) به تکاپو افتاده اند و تلاش کرده اند تا راه های ممکن رفع مشکل را مرور و مجددا بررسی کنند. یکی از این راه ها، تولید داخلی الیاف اکریلیک است. از حدود ۱۰ سال پیش که مصرف الیاف و نخ اکریلیک درصنعت فرش ماشینی شتاب فزاینده ای به خود گرفته است، کمبود یک واحد صنعتی تولید الیاف اکریلیک در ایران به شدت حس می شود. هر چندگاه تحرک و تلاش های فردی و جمعی دست اندرکاران صنعت فرش ماشینی کشور برای بررسی امکان تولید داخل الیاف اکریلیک بیشتر می شود و حتی کنسرسیوم نیمه جانی شکل می گیرد، اما مجددا با عادی شدن شرایط این تلاش ها نیز رها می شود.

واقعیت آن است که صنعت فرش ماشینی فرصت تقریبا ۲ ساله پس از برجام را که می توانست در آن نسبت به احداث یک واحد تولیدی الیاف اکریلیک با جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال دانش فنی اقدام کند از دست داد! فرصتی که بعد از بازگشت تحریم ها، شاید دیگر نتوان به راحتی آنرا بدست آورد. بنظر می رسد برای ایجاد یک واحد تولید الیاف اکریلیک دو مانع اصلی وجود دارد. مانع اول ناتوانی در جذب سرمایه خارجی است. پروژه تولید الیاف اکریلیک یک پروژه چند صد میلیون دلاری است که مشارکت شرکتهای بزرگ بین المللی را برای انتقال دانش فنی می طلبد در حالیکه که با بازگشت تحریم ها، تقریبا هیچ شرکت بزرگ بین المللی حاضر به پذیرش ریسک بالای سرمایه گذاری در ایران و شاخ به شاخ شدن با دولت آمریکا نیست!

مانع دوم، ماهیت محصول (الیاف اکریلیک) و ماده اولیه مورد نیاز آن می باشد. ماده اولیه الیاف اکریلیک، اکریلو نیتریل (AN) است که در ایران تولید نمی شود. دو راه برای تامین این ماده می توان در نظر گرفت:

الف: تولید داخل که بدلیل نداشتن دانش فنی فعلا امکان پذیر نیست.
ب: واردات اکریلو نیتریل که دو مشکل اساسی بر سر راه آن است. نخست آنکه وابستگی کشور در حوزه الیاف اکریلیک بر طرف نمی شود و این وابستگی تنها از الیاف به ماده اولیه الیاف منتقل می شود. دوم آن که اکریلونتریل همزمان ماده اولیه تولید الیاف کربن نیز هست. الیافی که بدلیل کاربرد در صنایع نظامی و هوا فضا بویژه در ساخت موشک مشمول مواد اولیه با کاربرد دوگانه است که نام آن در صدر لیست تحریم های آمریکا قرار دارد. بنابراین تولید داخلی الیاف اکریلیک درحالیکه مواد اولیه آن وارداتی باشد مثال “از زیر باران به زیر ناودان رفتن است”. (الیاف اکریلیک را می توان حتی در شرایط تحریم وارد کرد اما واردات اکریلو نیتریل تقریبا محال و یا حداقل بسیار سخت است)
ماحصل کلام آنکه تنها راه حل قطع وابستگی کشور به الیاف اکریلیک وارداتی و حذف ارزبری ۶۰۰ میلیون دلاری آن، جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال دانش فنی کامل تولید الیاف بهمراه تولید مواد اولیه آن یعنی اکریلو نیتریل (AN) در داخل کشور است. راهی که قطعاً مشارکت بخش خصوصی توانمند صنعت فرش ماشینی ایران از ریسندگان تا بافندگان را می طلبد. چشم داشتن به اقدامات دولتی برای نتیجه دادن این راه حل اشتباهی محض است که نه تنها منابع را هدر می دهد بلکه زمان انجام این پروژه ملی را نیز به تاخیر می اندازد.

دکتر منصور دیاری- کلینیک فرش دکتر دیاری