مطالعه حساسیتهای پارچه ابریشمی نسبت به عوامل محیطی وارائه راهکارهای مناسب جهت حفظ و نگهداری آن

تهیه کننده: روشنک احمدی دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت اشیاء تاریخی دانشگاه آزاد ابهر

چکیده:

منسوجات تاریخی با توجه به ماهیتشان همواره مورد هجوم عوامل مخرب و آسیب های محیطی ناشی از تغییرات فیزیکی و شیمیایی و… می باشند.  محتوای این مقاله به مباحثی همچون: شناسایی نوع الیاف در پارچه ابریشمی,  دو عامل مخرب و آسیب رسان رطوبت و گرد وخاک و تاثیر آنها در پارچه ابریشمی و همچنین روشهای مناسب در جهت حفظ ونگهداری و جلوگیری از تخریب بیشتر آنها می پردازد که می تواند راه گشای مشکلات منسوجات قدیمی که در موزه و یا در خانه نگهداری می شوند  باشد .

مقدمه:

حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی به عنوان یادگاری که از گذشتگان به جا مانده به نوعی شناسنامه و هویت انسانها تلقی می شود و مطالعه و تامل در آن امری ضروری به شمار می رود تا در پرتو آن خطوط فکری و فرهنگی نیاکان را دریافته و ازآن به عنوان الگو  و سرمشق یاد کنیم .

کشور ایران سابقه درخشانی در زمینه اشیاء و ابنیه تاریخی دارد از آنجایی که منسوجات هم جزیی از این آثار  محسوب می شوند, شناسایی نوع الیاف به کار رفته درآنها مانند پروتئین (الیاف حیوانی), سلولز (الیاف گیاهی) و مطالعه و بررسی نوع آسیب های وارده بر آنها می تواند باعث شناخت دقیق و بالا بردن سطح دانش و آگاهی ما نسبت به حفظ و نگهداری از این آثار شود.

تاریخچه کرم ابریشم

 چین نخستین سرزمینی است که در آن ابریشم کشی و صنعت تهیه پارچه ابریشمی متداول بوده و  افسانه های چینی از شناخت و استفاده کرم ابریشم در ۳ هزار سال قبل از میلاد توسط مردم این سرزمین  حکایت می کند. (۱) براساس یک افسانه چینی ,ملکه سی لین شی همسر امپراتور هوانگ تی (که امپراتور زرد نیز گفته می شود)، اولین شخصی بود که به طور تصادفی ابریشم را به عنوان محصول بافتنی کشف کرد.

این پدیدهٴ اتفاقی, به تدریج اساس صنعت پرورش و تهیهٴ ابریشم در جهان شد و این شاهزاده خانم هم  لقب الههٴ ابریشم را به خود اختصاص داد. بعدها تجارت ابریشم به صورت یکی از سودآورترین داد و ستدها  مورد توجه قرار گرفت.

تا مدتها پس از کشف ابریشم, راز تهیهٴ آن در انحصار کشور چین بود و امپراتوری چین در طی قرنها سعی کرد تا اسرار تهیهٴ آن را از جهانیان پنهان کند. (۲) تا این که در سال ۴۱۶ میلادی شاهزاده خانم چینی که با امیرخُتن ازدواج کرد شیوه پرورش کرم ابریشم را به  مردم خُتن آموخت. بعدها چینی ها به مغولستان و ترکستان مهاجرت کردند, در این کشورها نیز مجازات در مورد اشخاص که راز پرورش ابریشم را فاش می کردند, معمول می شد.(۳)

“پروکوپ” یا پروکوبیوس بزرگترین مورخ بیزانس (روم شرقی) می نویسد: در سال ۵۵۲ میلادی  دو نفر از مبلغان مذهبی که برای اشاعهٴ  دین مسیح در کشورهای مزبور اقامت کرده  بودند هنگام بازگشت به قیمت جان موفق شدند در میان عصای توخالی خود مقداری تخم نوغان پنهان کرده و از طریق ترکستان و ایران به قسطنطنیه و تقدیم امپراطور روم شرقی نمایند و امپراطور مزبور در ازای این خدمت آنها را از مال دنیا بی نیاز کرد و از آن به بعد تربیت و پرورش کرم ابریشم در ایران و ترکیه و یونان  رواج یافت . (۴)

شناسایی الیاف ابریشم

الیاف ابریشم جزء الیاف طبیعی می باشند که در مقایسه با سایر الیاف طبیعی دارای اهمیت ویژه ای می باشد  و از نظر خواص جالب توجه ای دارد. ابریشم خام از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فیبروئین می باشد که ساختار اصلی ابریشم را می سازد. فیبروئین از فیبریل تشکیل شده است.

بخش دوم ترکیب ژلاتینی می باشد که دو رشته ابریشم را فراگرفته و آنها را به یکدیگر می پیوندد. این ماده ژلاتینی که در آب جوش , محلول صابون , قلیاهای رقیق, اسید استیک قابل حل می باشد سریسین نام دارد ابریشم تولید شده توسط کرم ابریشم به صورت پیله می باشد.(۵ )

انواع آسیبهای وارده بر پارچه ابریشمی

نور،درجه حرارت بالا، رطوبت بالا، محیط های بسته، ساییدگی،گرد و خاک، حشرات و جوندگان از عوامل  آسیب رسان به پارچه هستند.(۹) در این مقاله هدف مطالعه بر روی دو عامل بیولوژیکی (تاثیر رطوبت و گردوخاک ) می باشد. وقتی پارچه ها تازه کشف شده اند ( از حفاری ها و معمولاً از قبرها) مشکلات عدیده ای وجود دارد.

به دلیل این  که تار و پود پارچه ابریشمی بسیار سست و ضعیف شده و بسیار آسیب پذیر می باشند . این پارچه ها اگر از نواحی خشک بدست بیایند دارای انواع مختلف پوسیدگی ها (تحت تاثیر قارچ ها و کپک ها ) خواهند بود .

لازم به توجه است که در صورتی که پارچه های مکشوفه کاملاً پوسیده و از بین نرفته باشند اینکه آنها در چه شرایط و وضعیتی قرار دارند اهمیتی ندارد چون در هر صورت آنها ارزش مطالعه و بررسی را خواهند داشت . زیرا ممکن   است پارچه های پوسیده هم اطلاعات ارزشمندی از دوران گذشته به ما ارائه دهند.(۶)

رطوبت :

آسیب های بیولوژیکی آسیب هایی هستند که حاصل رشد و نمو قارچ ها، کپک ها، خزه ها و …می باشد.  وجود رطوبت و مواد مغذی از دلایل مهم پیدایش این نوع عامل های آسیب رسان می باشند که معمولاً ساختار مواد آلی دارای چنین ویژگی می باشد. خاصیت جاذب الرطوبه (Hygroscopic Property) بودن در بعضی مواد بستر مناسب را جهت واکنش ها میکرو ارگانیزمی به وجود می آورد. (۱۰)

گرد و خاک

گرد و خاک و لکه  به صورت فیزیکی و شیمیایی نیز به منسوجات آسیب می رسانند.برای مثال ذرات شنی(مخصوصا مواد بلورین ) دارای لبه های تیزی هستند که در هنگام جابجایی پارچه ابریشمی و یا دستکاری آن ، الیاف ها را ساییده و می برند.گرد و خاک و سایر ذرات خاک, مواد را از اتمسفرگرفته و جذب می کنند که با رطوبت, می تواند واکنش شیمیایی مضری را آغاز کنند. (۱۱)

گرد و خاک معمولی حاوی مقدار قابل توجهی آهن در یکی از شکل های آن است. آهن نقش کاتالیزور را در فعل و انفعال انیدرید سولفورو به اسید سولفوریک انجام می دهد. به عنوان مثال می توان در قسمت هایی که برای تثبیت پارچه از میخ یا پونز های آهنی استفاده شده است، شاهد این فعل و انفعال بود. در صورت نیاز استفاده از پونزهای مسی پیشنهاد می شود.(۷)

آزمایشات

پارچه مورد نظردر این تحقیق یک پارچه ابریشمی بوده که در تصویر شماره ۱ مشاهده می شود, و آزمایشاتSEM یامیکروسکوپ نوری بر روی یک نخ از آن (نخ زرد ) انجام شده که به عنوان نمونه اصلی درنظر گرفته شده است.

( تصویر شماره ۱ / پارچه ابریشمی)

نخ زرد ( نمونه اصلی) در این مقاله در زیر میکروسکوپ نوری به شکل بدون زائده و دارای سطحی صاف و شفاف, بدون پستی و بلندی به شکل چسبیده و یا جدا از هم ,  در (تصویر ۳و۲)مشاهده می شوند , که نشان دهنده نوع الیاف از جنس ابریشم می باشد.

(تصویر ۳و۲)

پیر سازی نمونه های شاهد

بعد از تصاویرمیکروسکوپی از نمونه اصلی به مرحله پیرسازی  نمونه ها می رسیم در این مرحله برای ادامه  آزمایش دو نخ  زرد دیگر از پارچه را به عنوان نمونه های شاهد در نظر گرفته و آنها را در معرض رطوبت و گرد و خاک قرار می دهیم تا یک حالت کهنه و قدیمی پیداکنند بعد از یک مدت زمان (۱۴روز), مجدد نمونه ها به وسیله میکروسکوپ نوری آزمایش می شوند تا تاثیرعوامل محیطی و تغییرات را بر روی نمونه ها مشاهده نماییم .

نمونهٴ شاهد ( تصویر ۵ , ۴) در مقایسه با نمونه اصلی (تصویر۶) به شکل پرز مانند در آمده و رطوبت باعث تورم در الیاف شده که به شکل آب مانند در سطح نمونه مشاهده می شود.

( تصویر نمونه شاهد مرطوب ۵ , ۴)

( تصویر نمونه اصلی۶)

شاهد گرد و خاک

نمونه بعدی شاهدی که در محیط گرد و خاک ( تصویر٧و۸) قرار گرفته است , در مقایسه با نمونه اصلی ( تصویر ۹) گرد و غبار در داخل لیف نفوذ کرده و در آن چسبندگی و جمع شدگی به وجود آورده , همچنین باعث تجمع پرزهای کروی شکلی, تورم , فرسودگی و آسیب دیدگی نمونه شاهد نیز شده است.

( تصویرنمونه شاهد گرد و خاک٧و۸)

( تصویرنمونه اصلی ۹)

راهکارها و روشهای مناسب در برابر آسیبها:

رطوبت:

پارچه ها از مواد آلی تشکیل شده اند لذا غذای مناسبی برای قارچ ها و حشرات محسوب می شوند. اولین قدم در پیشگیری از آنها کنترل رطوبت نسبی و تمیز نگه داشتن محل می باشد(رطوبت نسبی را می توان به وسیله ایجاد تهویه و… کنترل کرد). (۶)

با نگاه داشتن مقدار رطوبت نسبی هوا در کمتر از ۶۸% می توان از رشد کپک ها جلوگیری نمود.(۱۲) بافته‌ها  را نباید در نزدیک اشیاء گرمازا و تماس مستقیم با گرما از قبیل بخاری، شوفاژ، نورهای پنجره‌ها قرار داد. (۱۳)

از ذخیره سازی منسوجات در زیرزمین و یامکان های دیگریکه در آن رطوبت بالا و گردش هواضعیف است باید جلوگیری نمود.(۱۴) دمای پایین مناسب بافته‌ها است زیرا که باعث می‌شود فعالیت حشرات کمتر بوده و آسیب کمتری به بافته‌ها برسد. . (۱۳)

اگر قارچ ها و کپک ها را در مراحل اولیه رشد و گسترش شناسایی کنیم با هوا دادن می توان رویش آنها را قطع کرد و مقداری که روی سطح باقی می ماند را به وسیله قلم موی نرم تمیز می کنیم. ) ۶( هوا دادن پارچه ها در روزهای خشک ,زمانی که سایه و باد و هوای آزاد  جریان دارد  به مدت ۱ الی ۲ ساعت بوی نم پارچه را می زداید . و با توجه به اینکه فشار بی مورد می تواند به پارچه آسیب برساند هرگز پارچه راخم یا شدیداٌ تکان ندهید. )۱۵(

گرد و خاک

زمانی که  می خواهید منسوجات را لمس کنید , باید دستتان  تمیز یاشد تا ازانتقال آلودگی، چربی دست، جلوگیری شود. هرگز در اطراف منسوجات از جوهریاخود کاراستفاده نکنید,  فقط با مداد کارکنید. جاروبرقی های مخصوص با اثربخشی بالا (هپا) که از برخی شرکت های  عرضه لوازم ایمنی و فروشگاه های بزرگ در دسترس هستند ، انتخابی مناسب برای تمیز کردن منسوجات موزه ای  می باشند.

تمیز کردن با مکش جاروبرقی ,غبار، آلودگی و گرد و خاک را که باعث سائیدگی و جذب حشرات شده ودر سطح پارچه لکه به وجود آورده و به الیاف ها آسیب رسانده را می زداید.پارچه را بر روی یک سطح صاف شبیه به یک تخته چوبی که با یک ملافه نخی تمیز پوشانده شده قرار دهید.

برای جلوگیری از جابه جایی پارچه دورتا دور لبه های آن را ، با نواری نخی بدوزید (شکل ۱۱ را مشاهده کنید) و درجه جاروبرقی را تنظیم کنید بنابراین ذره های خاک بدون بلند شدن خود پارچه برداشته می شوند. سپس  با ملایمت جارو زده و مسیر تار و پود یا کرک را دنبال کنید.(۱۱)

تصویر۱۱نوار نخی دوخته شده اطراف پرده پلاستیکی از برس گرد جاروبرقی استفاده کنید و آن را روی کمترین مکش قرار دهید. داخل و خارج شی را با جاروبرقی تمیز کنید.)۱۵(

دهانهٴ جاروبرقی را به سمت پایین  فشار ندهید ،مکش آلودگی را از بین می برد نیازی به فشار زیاد نیست. زمانی که کار تمام شد پارچه را برگردانید و عملیات را در پشت آن تکرار کنید.زمانی که پارچه را برمی گردانید اطمینان حاصل کنید که سطح تکیه گاه تمیز است,اگر تمیز نبود جارو زده و یا قبل از تمیز کردن سطح دوم آن را تعویض کنید.جهت جلوگیری از مکش تصادفی هر چیزی درون ماشین یک تکه از غربال یا یک پارچه ظریف  توری (شکل ۱۲) بین انتهای لوله جاروبرقی و لوازمات آن قرار دهیدتمامی لوازمات (شکل۱۳ ) باید مرتبا شسته شوند.

تصویر۱۲ / پرده حفاظتی روی لوله جاروبرقی

 تصویر۱۳ / ابزار های تمیز کننده جاروبرقی

برای منسوجات مسطح با کرک ضخیم یا ردیفی از گره ها اگر مصنوعات بر روی یک طاقه باریک یا لوله گذاشته شوند جاروکردن ممکن است بیشتر کارآیی داشته باشد . این عمل دسترسی به نواحی عمیق تر پرز ها ، جایی که گرد و خاک ممکن است رخنه کرده باشد را فراهم می کند.اطمینان حاصل کنید که لبه ها را با یک جداره پوشانده اید.(۱۱)

نتیجه گیری:

پارچه ابریشمی چون از مواد آلی تشکیل شده اند به شدت در معرض آسیب دیدگی قراردارند و تحت تاثیر عوامل متعددی مثل رطوبت , گرد وخاک , قارچ , کپک و…. دچار آسیب دیدگی می شوند . همانطوری که در آزمایشات مشاهده شد نمونه های شاهدی که در معرض رطوبت و گرد خاک بوده اند از حالت اولیه تغییر شکل داده و به بافت الیاف آسیب رسانده اند.

براین اساس با یک برنامه ریزی دقیق و منظم می توان از تخریب آنها جلوگیری نمود این کار شامل ,گردگیری,هوادهی و آفتاب دهی پارچه , قرار ندادن در محیط های بسته و زیرزمین وبررسی منظم  پارچه در هر زمان که امکان داشته باشد می تواند راه حلی مناسب در حفظ و دوام و ماندگاری منسوجات باشد.

منابع:

۱- نیلفروشان شهشهانی , محمود , بررسی صنعت نساجی در ایران : نخی – پشمی – پارچه ابریشمی- کنف , مجله بورس , شماره ۳۲ , تهران , ۱۳۴۵

۲- امیری , ستاره , الیاف شناسی , سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) , تهران , ۱۳۹۲

۳- قنبری , قدرت الله , پرورش زنبور عسل و کرم ابریشم , سال سوم دوره آموزش متوسطه فنی و حرفه ای  ( گروه تحصیلی کشاورزی) رشته امور دامی , تهران , ۱۳۹۳

۴- باقری مطلق پاشاکی , رحمت الله , تاریخچه تخم نوغان ابریشم , مجله رشد آموزش جغرافیا , شماره ۲ ,  ۱۳۶۹ , تهران

۵- دکتر شمس ناتری , علی , خصوصیات الیاف نساجی (ابریشم) , جهاد دانشگاهی , تهران , ۱۳۸۴

۶- پرنا , مهدی , کنکور کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی , کتاب چهارم :آسیب شناسی و فن شناسی بناهای سنتی, آزاده , تهران , ۱۳۸۶

۷- پلندرلیت , ورنر , هارولد , ا. ی . ا , مترجم رضا کریمی , دانشگاه هنر , تهران , ۱۳۸۲

۸- تمامی تصاویر میکروسکوپی در پژوهشگاه متالوژی رازی کرج تحت آزمایش قرار گرفته اند.

سایتهای:

۸- https://texeresilk.com/article/history_of_silk

۹- http://www2.ca.uky.edu/agc/pubs/fcs2/fcs2707

۱۰- http://www.woodash.ir/post/193htm.

۱۱- . Mechanical Surface Cleaning of Textiles

۱۲-http://www.fine-arts.ir/thread3768.html

۱۳-http://www.persiancarpetassociation.com/museum_pice_090102.html

۱۴- www.ca.uky.edu/caring for your heirloom textiles

۱۵- www.ca.uky.edu/cleaning heirloom textile