نقش های دست بافته های اقوام استان؛ میراثی در معرض فراموشی

سال گذشته حدود ۶۰ هزار مترمربع فرش دست باف در استان بافته شد؛ رقمی که البته نسبت به سال پیش از آن ۴۰ درصد کاهش داشت؛ مسئله ای که خود معلول برخی عوامل اقتصادی و اجتماعی است. در هر حال، به گفته کارشناسان و متولیان، نزدیک نیمی از مجموع فرش های بافته شده در خراسان شمالی طرح های سنتی و نقوشی اصیل دارد که به طور عمده به شکل ذهنی بافته می شود و حدود نیم دیگر آن ها را بافندگان به سفارش خریداران و با استفاده از نقشه های مرسوم در سراسر کشور تولید می کنند و در واقع کمتر سلیقه خود را در آن دخالت می دهند. آیا این موضوع حاکی از اهمیت یا کیفیت پایین طرح ها و نقوش سنتی و مشتری پسندی به نسبت بیشتر دست بافته هایی با نقوش طراحی شده به دست هنرمندان فرش بافی دیگر استان ها و مناطق کشور است؟

حاشیه نشینی نقوش کهن

خراسان شمالی را گنجینه فرهنگ ها و قومیت ها می خوانند و سکونت اقوام گوناگون در این خطه که هر کدام از آداب و رسوم و جلوه هایی متفاوت از مؤلفه های فرهنگی و به خصوص صنایع دستی و بافته های داری برخوردارند، به نوعی یک ظرفیت عظیم بالقوه محسوب می شود.هر یک از اقوام ساکن در خراسان شمالی از دیرباز دست بافته هایی با طرح ها و نقوش خاص خود تولید می کرده اند و به ویژه، قالی و قالیچه های کردی و ترکمنی هنرمندان این خطه نه تنها در اقصی نقاط کشور تا حدود زیادی شناخته شده است که حتی در بازارهای آن سوی مرزها مشتریان و علاقه مندان فراوانی دارد. با همه این اوصاف، طی سالیان اخیر بافت قالی و قالیچه هایی با بسیاری از طرح ها و نقوش سنتی و اصیل پیشین به حاشیه رفته است به نحوی که شمار زیادی از بافندگان در استان هم اکنون به بافت فرش هایی با طرح و نقشه های دیگر مناطق کشور اشتغال دارند و در بسیاری از کارگاه های قالی بافی در شهرها و روستاهای استان، بافت فرش هایی با طرح و نقشه نایین، کاشان، قم و تبریز متداول است و بیم آن می رود که با تداوم وضع موجود و کم توجهی به این مقوله، بافت نقوش فرش مختص اقوام استان به قدری رنگ ببازد که در آتیه نه چندان دور، بسیاری از آن ها به فراموشی مطلق سپرده شود و تنها معدودی از آن ها را در کتب و مجلات تخصصی یا موزه های فرش ببینیم.رئیس اتحادیه بافندگان بجنورد با اذعان به این که نیمی از بافندگان فرش در استان از طرح ها و نقوش غیربومی برای بافت انواع قالی و قالیچه بهره می گیرند، دلیل اصلی این قضیه را وجود بازار فروش بهتر برای این دسته از دست بافته ها می داند. «محمدی» تصریح می کند: امروزه خیلی از بافندگان استان از نقشه های نایین، کاشمر، مشهد و تبریز برای بافت قالی و قالیچه استفاده می کنند چون این قبیل فرش ها به خصوص نقشه تبریز بازار بهتری دارد و تولید آن ها به صرفه تر است.وی با اشاره به آمار نزدیک به ۱۲ هزار نفری اعضای دارای کارت قالی بافی در این اتحادیه، در عین حال اذعان می کند که با توجه به مشکلات متعدد به خصوص به صرفه نبودن تولید فرش، در حال حاضر فقط حدود نیمی از این افراد هم چنان به بافت قالی و قالیچه می پردازند. وی به عنوان نمونه ای از این مشکلات می گوید: همین الان دستمزد یک کارگر ساده در بازار ۳۰ هزار تومان است ولی بافنده فرش در نهایت شاید بتواند روزانه ۱۵ هزار تومان حق الزحمه بگیرد. به گفته وی، این وضعیت برای زنان و دختران بافنده که به طور سنتی، درصد بالایی از بافندگان فرش را تشکیل می دهند، دشوارتر هم هست، چون اشتغال به بافت فرش برای آن ها روزانه حداکثر ۱۰ هزار تومان عایدی دارد و حال آن که با کارکردن در عرصه های دیگر مثل کار در مزارع می توانند ۲ برابر این مقدار درآمد داشته باشند.اما آیا در این اوضاع و احوال پر بیم و امید، جایی برای ابراز وجود طراحان تحصیل کرده فرش وجود دارد تا بلکه با در انداختن طرح هایی نو، بازار فرش استان را متحول کنند؟ رئیس اتحادیه بافندگان فرش بجنورد در پاسخ به این پرسش چنین می گوید: در استان طراحانی به آن شکل نداریم و فقط چند نفر معدود هستند که آن ها هم فقط مدرک دانشگاهی دارند و طراحی فرش را به شکل نظری آموزش دیده اند. وی معتقد است: بیشتر طرح های این افراد در واقع کپی برداری از روی نقشه های رایج است و این افراد چندان فعالیتی در عرصه طراحی و تولید فرش استان ندارند. وی هم چنین به خاطر نمی آورد که تاکنون، نظیر این طراحان تحصیل کرده به اتحادیه مراجعه کرده و درخواست همکاری داده باشند.

موانع حضور طراحان جدید در بازار کار

اگر چه نوآوری و تنوع در طراحی و بافت نقوش سنتی، اصل اساسی در حضوری قوی در بازارهای داخلی و خارجی محسوب می شود، اما از صحبت های رئیس اتحادیه بافندگان بجنورد چنین نتیجه گیری می شود که بازار فرش استان چندان روی خوشی به طراحان بومی جوان نشان نمی دهد. اما آیا همان طور که چنین افرادی معتقد هستند، طراحان جدید فقط آموزش های نظری دیده اند و با شرایط تولید انبوه و وضعیت بازار کار هیچ آشنایی ندارند؟«زهرا فرهی» مدرس رشته طراحی و نقاشی فرش در شیروان چنین نظری ندارد، هر چند به کمبود امکانات آموزشی در استان اذعان می کند. به گفته وی، هنرجویان این رشته طی دوران تحصیل ابتدا اصول طراحی هندسی، آزاد و سنتی نقوش را فرا می گیرند و سپس در قالب دوره های تکمیلی نقشه کشی با سبک های مختلف آشنا می شوند؛ این فراگیران هم چنین در بحث نقاشی فرش نیز رنگرزی طبیعی و شیمیایی و رنگ شناسی عمومی و تخصصی را به ۲ شیوه نظری و عملی آموزش می بینند. با این اوصاف، «فرهی» عنوان می کند: در برنامه درسی ما معادل ۱۲ ساعت در هفته بحث طراحی گنجانده شده است که در آن ها باید طبق استاندارد آموزشی ابلاغ شده عمل شود که در جشنواره ها و مسابقات فرش هم بر آن تأکید می شود و طبیعی است که با این محدودیت ها نمی توان به اندازه کافی روی نقوش و طرح های سنتی و اصیل استان وقت گذاشت. وی با اظهار گلایه از کمبود امکانات کمک آموزشی مرتبط با رشته فرش در استان هم می گوید: در استاندارد طراحی شده به عنوان مثال، بازدید از موزه فرش برای هنرجویان پیش بینی شده که در استان چنین امکانی مهیا نیست و یا در بحث رنگرزی باید نمونه کارهای متنوعی به فراگیران نشان داده شود که به ویژه در اوایل راه اندازی این رشته در استان در این زمینه مشکل زیادی داشتیم.وی دشواری تهیه کتب آموزشی و گران قیمت بودن آن ها را از دیگر دغدغه های هنرآموزان رشته طراحی فرش در استان بر می شمرد.این مدرس طراحی و نقاشی فرش در تشریح دلایل حضور کم رنگ تحصیل کردگان این رشته در عرصه فرش بافی خراسان شمالی نیز به بیان دیدگاه های خود می پردازد. وی می گوید: بیشتر هنرجویان این رشته دختران هستند که به طور سنتی در بازار کار استان با محدودیت ها و موانع خاصی روبه رو هستند؛ مثل این که پشتوانه کافی برای سرمایه گذاری و حضور در بازار ندارند و دریافت وام بانکی هم مشکلات خاص خودش را دارد. «فرهی» مشکل بازاریابی برای تولیدات را دیگر مانع پیش روی جوانان تحصیل کرده در این رشته می داند و تصریح می کند: برای طرح های جدید در استان بازاری قابل قبول وجود ندارد و وفور طرح های رایانه ای هم جایی برای طراحان سنتی و طرح های دستی نگذاشته است.با این وجود، وی به ظرفیت بالا و دانش کافی همین اندک طراحان فرش استان برای حضور در بازارها اعتقاد دارد و به عنوان نمونه، از افرادی یاد می کند که هر چند به شکل پراکنده، با شرکت های بزرگ فرش بافی کشور در مشهد و تبریز همکاری دارند و گاهی نیز طرح های آنان بر فرش های ماشینی نقش می بندد.

بازارسنجی و سلیقه یابی، کلید احیای نقوش سنتی

به اعتقاد مسئولان و کارشناسانی همانند رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی، نقوش مورد استفاده در دست بافته های اقوام مختلف استان به مثابه میراثی در خطر، نیازمند توجه و حفظ اصالت هاست. بر همین اساس، طی سال های اخیر طرح هایی برای گردآوری این نقوش و چاپ آن ها در قالب کتابی به کمک مرکز ملی فرش ایران در دستور کار قرار گرفته است. البته گفت و گو با «مهرآبادی» رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان به دلیل آن چه وی دستور اکید مدیران بالادستی خود، ذکر می کند میسر نشد تا از سرنوشت این طرح ها اطلاع بیابیم، اما شکی نیست که ضمن حفظ اصالت طرح های سنتی، باید سلیقه امروزین مشتریان داخلی و خارجی دست بافته های داری را نیز در تولید آن ها در نظر گرفت. بدین ترتیب می توان با تغییر اندکی در جزئیات طرح ها و نقوش کهن تولیداتی را روانه بازارها کرد که مطابق سلیقه تنوع طلب مشتریان سخت پسند امروزی باشد؛ کاری که بعضی طراحان جوان و تولیدکنندگان عمده قالی و قالیچه های کردی و ترکمنی استان اخیراً به آن دست زده اند.«فرهاد ذوالفقاری» یکی از همین افراد است که پس از فراغت از تحصیل در رشته کارشناسی فرش، سعی کرده است با تلفیق تجربه خانوادگی و علم روز و راه انداختن شرکتی تخصصی، به این کار رونق بیشتری بدهد. وی در گفت و گو با «خراسان شمالی» می گوید: همه کاری که ما انجام داده ایم، این بوده است که ضمن حفظ کلیت طرح های سنتی و اصالت آن ها، با تغییراتی جزئی در رنگ یا نقشه، تولیداتی داشته باشیم که با سلیقه طرفداران دکوراسیون جدید همخوانی داشته باشد. وی ترکیب ۲ یا ۳ رنگ برای تلطیف زمینه قالی و قالیچه ها و کاربرد طیفی از رنگ های روشن را از جمله این تغییرات ذکر می کند و می افزاید: این تغییرات روی فروش تولیدات سنتی استان به خوبی جواب داده و الان این دست بافته ها در استان های مختلف خواهان زیادی پیدا کرده است.وی هم چنین روی گزینه بالا بردن کیفیت مواد اولیه تأکید زیادی دارد و می گوید: خمیرمایه اصلی کار باید مرغوب باشد؛ ضمن این که اصالت ها را هم حفظ کنیم و البته طراحی خوبی داشته باشیم.به باور این طراح و تولید کننده فرش، تولید انبوه قالی و قالیچه هایی در استان به سفارش سرمایه گذاران و با طرح های تبریز و کاشان و نقوش مناطق دیگر نه تنها تهدیدی برای فرش این خطه محسوب نمی شود بلکه حتی می تواند فرصتی برای آن قلمداد شود. وی تصریح می کند: باید با حمایت سازمان های مسئول و شناسایی و سامان دهی تحصیل کردگان این رشته و حمایت از طراحی نقوش مناسب و آموزش و حمایت از بافندگان، این موضوع را به نقطه قوتی برای صنعت فرش استان تبدیل کرد و به فعالیت های این عرصه جهت دهی مناسبی بخشید.«ذوالفقاری» تأکید می کند: ظرفیت نقوش سنتی استان خیلی زیاد است و به طور بالقوه می تواند بازار فرش را متحول سازد، چون خیلی از این طرح ها و نقشه ها بکر مانده است و فقط باید با اعمال تغییراتی کوچک و تنوع بخشیدن به رنگ بندی و بازارسنجی مناسب، این ظرفیت بالقوه را به فعل درآورد.

برنامه هایی در گرو بودجه دولتی

طی ۲، ۳ سال اخیر، شرکت شهرک های صنعتی خراسان شمالی با اعتقاد به ظرفیت فراوان این استان در عرصه تولید فرش، به فعالیت در این عرصه ورود پیدا کرده است. گویا عواملی مثل وجود ۹ هزار دار قالی و ۲۱ هزار بافنده در استان و شهرت و مشتری پسندی بعضی دست بافته های کردی و ترکمنی این خطه بوده که مدیران این شرکت را برای ورود به این عرصه مجاب کرده است، تا جایی که ایجاد خوشه صنعتی و شهرک تخصصی فرش در بجنورد را در دستور کار قرار دادند.اکنون «رضا تازیکی» مجری طرح توسعه خوشه صنعتی فرش دست باف خراسان شمالی که یکی از آسیب های بازار فرش استان را کمبود طراحان متخصص و زبده می داند، از برنامه هایی سخن به میان می آورد که البته اجرای آن ها موکول به دریافت بودجه دولتی است. وی تربیت طراح و برگزاری دوره های آموزشی و مهارتی تخصصی با دعوت از مدرسان بنام کشوری را از جمله این برنامه ها ذکر می کند و می گوید: در گام بعدی هم راه اندازی انجمن طراحان فرش در استان را مدنظر داریم که می تواند پشتوانه خوبی برای آینده این صنعت باشد.وی اضافه می کند: در حال حاضر ۱۷ یا ۱۸ جوان تحصیل کرده در این رشته داریم که اگر چه سابقه فعالیت اندکی در این عرصه دارند اما خیلی به شکل حرفه ای کار نمی کنند.وی هم چنین برگزار نشدن جشنواره طراحی نقوش فرش را که مسئولان شرکت شهرک های صنعتی استان در سال گذشته وعده داده بودند، به نبود اعتبار مربوط می داند و تصریح می کند: با برگزاری چنین جشنواره ای می توان طراحان گمنامی را که تاکنون شناسایی نشده اند، شناسایی و طرح های جدید آنان را به بازار معرفی کرد.

ضرورت هم افزایی فعالیت های دولتی و خصوصی

«بعضی کارشناسان و مسئولان صنعت فرش معتقدند که خراسان شمالی نقشه های ویژه خودش را ندارد، در حالی که توانمندی های هنرمندان این استان غریب مانده است».«عبدا… احراری» پژوهشگر و عضو انجمن علمی فرش ایران با اعتقاد به این گزاره می گوید: درست است که در حال حاضر درصد زیادی از بافندگان فرش در خراسان شمالی به بافت نقوش تبریز، کاشان، قم و اصفهان مشغول هستند، اما نباید فراموش کرد که خود این استان از قضا نقوش زیادی دارد که البته در گذر زمان و در اثر کم توجهی متولیان، بعضی از آن ها دیگر بافته نمی شود و فراموش شده است. وی با اشاره به سطح پایین دستمزد بافندگان در استان تصریح می کند: همین عامل باعث می شود که سرمایه گذاران و تولید کنندگان عمده از استان های دیگر ترغیب شوند که به بافندگان این استان سفارش بافت فرش هایی با نقوش اصفهان، تبریز و مشهد بدهند و این موضوع اگر با حفظ اصالت دست بافته های هر خطه و با استفاده از مواد اولیه مرغوب صورت پذیرد، به هیچ عنوان مذموم نیست. وی می افزاید: آن چه مذموم و محکوم شمرده می شود، بدل کاری است، یعنی به عنوان مثال، نقشه نایین با گره غیراستاندارد و مواد اولیه بی کیفیت بافته شود که به شهرت آن لطمه می زند. این پژوهشگر و مدرس فرش با تأکید دوباره بر ضرورت حفظ طرح ها و نقوش اصیل و سنتی اقوام مختلف ساکن خراسان شمالی تصریح می کند: با رعایت استانداردها و اصول علمی و همکاری متولیان امر با تشکل های تخصصی می توان نمادها و نگاره های سنتی موجود در بافته های متنوع اقوام این استان را در تمام کشور و حتی خارج از ایران معرفی کرد. «احراری» با اشاره به معرفی موفقیت آمیز طرح های جدید بعضی طراحان و تولیدکنندگان جوان خراسان شمالی در بازارهای داخلی و خارجی که خود نیز در آن مشارکت داشته است، عنوان می کند: این موضوع نشان می دهد که در صورت رعایت استانداردها و بعضی اقدامات اصلاحی روی طرح های سنتی و توجه بیشتر به نوع رنگ بندی و کیفیت مواد اولیه، راهیابی هر چه بیشتر دست بافته های هنرمندان خراسان شمالی به بازارهای بین المللی به راحتی میسر است. با این اوصاف، به نظر می رسد همکاری بین بخشی سازمان های متولی قضیه در سامان دهی و جهت بخشیدن به فعالیت های این چنینی به ویژه کمک به تأسیس انجمن یا تشکلی مختص طراحان فرش و برگزاری جشنواره های هدفمند با بهره گیری از نظرات مشاوران مجرب و استادان بنام فرش کشور می تواند جایگاه فرش خراسان شمالی را در بازارهای داخلی و خارجی مستحکم و از فراموشی طرح ها و نقوش اصیل این دیار نیز جلوگیری کند.