نگاهی بر نساجی سنتی خراسان‌جنوبی

 

هنر صنعت پارچه‌بافی از گذشته‌های دور در استان خراسان‌جنوبی از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است که ابریشم‌بافی، حوله‌بافی، اِحرامی بافی، بَرَک بافی، کرباس بافی، چادر شب‌بافی، سیاه چادر بافی، جاجیم بافی جزو رشته‌های بومی و اصیل منطقه در گروه نساجی سنتی است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی خراسان‌جنوبی، کشور ما ایران در دوره‌های مهم تاریخی سهم عمده‌ای در پیشرفت و تکامل صنعت نساجی در دنیا داشته و از مناطق پیدایش و تکامل این صنعت بشمار می‌رود. متأسفانه امروزه پیشرفت علم و تکنولوژی صدمات فراوانی به نساجی سنتی این سرزمین کهن وارد کرده است.

قدیمی‌ترین سندی که از صنایع قهستان حکایت می‏‌کند، تاریخ طبری است. طبری با بازگویی وقایع سال ۶۹ هجری می‏‌نویسد: عمروبن سعیدبن عاص، رقیب عبدالملک ابن مروان الحکم الاموی قبای قهستانی و پیراهن قهستانی در برداشت.

طبری در جای دیگر از خالدبن عبدالله نام می‌‏برد که از لباس‌های بافت قهستان می‏‌پوشید. این مطلب دلالت بر کیفیت بافته‏‌های قهستانی دارد که با پارچه‌‏های مصری رقابت می‏‌کرده است.

بافت منسوجات سنتی با مواد اولیه گوناگون(پنبه ، نخ پشم ، ابریشم و کرک) در حد وسیع در منطقه‌ای که امروزه با نام خراسان‌جنوبی خوانده می‌شود، بود.

هنر صنعت پارچه‌بافی از گذشته‌های دور در استان خراسان‌جنوبی، رواج نسبتاً خوبی دارد که پس از چندین سال رکود با حمایت‌ها و برنامه‌ریزی‌های معاونت هنرهای سنتی و صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی و نظارت‌های متعدد و کارشناسانه مجدداً احیاء و در حال گسترش است .

انواع رشته‌های بومی و اصیل استان در گروه نساجی سنتی

ابریشم‌بافی، حوله‌بافی، اِحرامی‌بافی، بَرَک‌بافی، کرباس‌بافی، چادر شب‌بافی، سیاه چادر بافی، جاجیم‌بافی

جزو رشته‌های بومی و اصیل منطقه در گروه نساجی سنتی است که هم‌اکنون رشته‌های حوله‌بافی، کرباس‌بافی، چادر شب‌بافی، سیاه چادر بافی، جاجیم بافی رواج نسبتاً خوبی در منطقه دارند.

حوله‌بافی، کرباس‌بافی، چادر شب‌بافی

از رشته‌های فعال گروه نساجی است که از رواج بسیار خوبی در منطقه به خصوص در شهرخوسف و روستای خراشاد برخوردار است.

بافت منسوجات سنتی در استان، امروزه نیز هنوز با دستگاه‌های سنتی و به همان شیوه گذشته و با دار توبافی یا تون‌بافی بافته می‌شود که از منظر علاقه‌مندان به اصالت‌ها بسیار حائز اهمیت است. پس از گذر از مراحل چله‌کشی که به‌صورت سنتی انجام می‌شود، نخ با رنگ موردنظر، به دور ماسوره کوچک پیچیده شده و درون ماکو قرار می‌گیرد هر بار که ماکوی پود از داخل دهنه و از لابه‌لای نخ‌های تار در رفت و برگشت است، دسته‌ای از نخ‌های تار به کمک پدال‌ها بالا آمده و دسته‌ای دیگر پائین می‌مانند. در فاصله میان دو دسته‌تار، پودها جا می‌گیرند و سپس به‌وسیله شانه فشرده می‌شوند. بدین ترتیب فرآیند بافت ادامه می‌یابد.

از انواع نقوش به‌کار رفته در حوله‌بافی می‌توان به نقوش کُلو، گِنتی، چَپَر بافت اشاره کرد. تولیدات مختلف حوله‌بافی شامل انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره نان، دستمال، شال‌سر، قطیفه، چادرشب و … است.

هم‌اکنون شهر خوسف و روستای خراشاد از مناطق فعال حوله‌بافی در استان است.

برک‌بافی

برک پارچه‌ای است ضخیم که از کرک بز و شتر تولید شده و از آن جامه زمستانی می‌دوزند.

برک‌بافی ازگذشته‌های دور در استان خراسان‌جنوبی، رواج نسبتاً خوبی داشته است اما متأسفانه با توجه به سختی فرآیند آماده‌سازی الیاف برای بافت و گرانی و کمبود ماده اولیه آن یعنی کرک هم‌اکنون جزو رشته‌های فراموش شده محسوب شده و احیاء آن در دستور کار معاونت هنرهای سنتی و صنایع‌دستی استان قرار دارد.

بدون شک یکی از ویژگی‌های مهم این دست بافته اصالت آن است. ادوارد پولاک پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در کتاب سفرنامه پولاک(ایران و ایرانیان) در خصوص برک این‌گونه بیان می‌کند: « پارچه نرم و چسبان دیگری هم از کرک لطیف شتر بافته می‌شود به نام برک. نرم و گرم و بادوام که نزد ایرانی‌ها جای فاستونی را گرفته است. و در خراسان هم برک مرغوب تولید می‌کنند».

سی . ام .مک گروگر در کتاب شرح سفری به ایالت خراسان که در اواخر سال ۱۸۷۵ م منتشر شده است به برک بافی در بشرویه اشاره می‌کند که: «تنها چیزی که در اینجا (بشرویه) تولید می‌شود یک نوع پارچه پشمی است که به آن برک می‌گویند و از کرک بز تهیه می‌شود، برک پارچه نرم و گرمی است که به نوع اعلای آن شمشیرک می‌گویند ….».

منطقه‌ای که امروزه با نام خراسان‌جنوبی خوانده می‌شود علی‌الخصوص مود، فردوس و بشرویه از گذشته‌های دور یکی از مناطق اصلی تهیه و تولید این دست‌بافته بوده‌اند. البته برک در مناطقی مانند بجستان، گناباد، تربت حیدریه نیز تولید می‌شده که هم‌اکنون بطور کامل منسوخ شده است.

از اقدامات معاونت هنرهای سنتی و صنایع‌دستی استان برای احیاء این رشته بومی و با اصالت، تدوین استاندار برک‌بافی با همکاری اداره‌کل استاندارد و تحقیقات صنعتی استان و با حضور اساتید و صاحب‌نظران دانشگاهی و هنرمندان این رشته بوده است.

جاجیم‌بافی

اصطلاح جاجیم تصور می‌رود از ترکیب واژه ترکی به‌معنای کوچک و خوشایند مشتق شده است. جاجیم که در اصطلاح محلی به آن جاجم گفته می‌شود امروزه در اکثر مناطق کشور بافت می‌شود.

در خراسان‌جنوبی در شهرستان‌های بیرجند، نهبندان و بالاخص قائنات به بافت این محصول می‌پردازند.

دست‌بافته‌ای است شبیه پلاس و گلیم با نقوش راه‌راه رنگی که مانند سایر دست بافته‌ها بعنوان زیرانداز نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. جاجیم پرز ندارد و از نخ‌های رنگی پنبه‌ای یا پشمی بافته می‌شود.

امروز برای بافتن جاجیم از نخ کاموا هم استفاده می‌شود. جاجیم منطقه بیشتر دارای طرح محرمات است و نقوش آن بیشتر به رنگ‌های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش به چشم می‌خورد.از جاجیم علاوه‌بر زیرانداز به‌عنوان روپشتی، سجاده، انواع کیف زنانه، کوسن، دمپایی استفاده می‌شود.