وقتی درد نان نقش هنر را کمرنگ می‌کند جان‌هایی که پشت دار قالی فرسوده می‌شوند

گزارش: سمانه روشنایی

این‌روزها به دلیل رکود در بازار فرش وضعیت قالیبافان مطلوب نیست و عدم ثبات اقتصادی برای هنرمندان این عرصه چالش‌‌ساز شده است.

عینک ته استکانیش را بر روی صورت تکانی می‌دهد و با انگشت اشاره آن را بالا و پایین می‌کند و آهی می‌کشد و دوباره مشغول کار می‌شود.
به سختی می‌بیند، اما تندتند ریشه می‌زند، رنگ‌ها را یکی پس از دیگری در کنار هم قرار می‌دهد، انگار نقشه را حفظ است، دقیق و مرتب با قلاب ریشه را می‌گیرد و ابریشم را با آن ترفندی که بلد است دورش می‌پیچد و طولی نمی‌کشد که به قول خودش یک رج تمام می‌شود.

فلاسک چای کنار دستش و لیوان بزرگی که تقریباً هر یک ساعت یک بار پر و خالی می‌شود و چاشنی کار قالیبافی که چهره‌ای شکسته دارد و موهای جو گندمی‌اش نشان می‌دهد که حدودا ۵۰ ساله است ولی اندام لاغرش باعث می‌شود سرعت عمل زیادی داشته باشد و سن و سالش را هم کمتر نشان دهد.

به گفته خودش از سن کودکی یعنی قبل از مدرسه کار قالیبافی را شروع کرده و تاکنون هم هیچ شغل دیگری نداشته و بیش از ۴۰ سال است که تار و پود می‌بافد و از این راه نان در می‌آورد تا زن و بچه‌اش بتوانند راحت زندگی کنند.

چهار فرزند دارد، آنها هم پابه‌پای پدر مشغولند دو دختر و دو پسر که برای خود قالی جداگانه دارند و پدرشان می‌گوید که اینطوری بهتر می‌توانند به کار مسلط شوند و به طور مستقل کسب درآمد کنند.

یکی از قالی‌ها تقریباً تمام عرض زیرزمین را گرفته اما آن یکی که برای فرزندان است کوچکتر به نظر می‌آید و در گوشه اتاق جا خوش کرده و مشخص است که دیگر چیزی نمانده تا تمام شود.

محمد‌علی می‌گوید اگر به پایان کار یک قالی نزدیک شویم دیگر همه آن را می‌بافیم تا زودتر تمام شود و بچه‌ها هم در زمان بیکاری به سراغ قالی ما می‌آیند و مشغول چاله پر‌کنی می‌شوند، فرقی ندارد فقط باید کار طبق زمانی‌ که برنامه‌ریزی کرده‌ایم انجام شود.

مهتابی‌های بلند از سقف تا پایین، بالای سر قالی آویزان شده چون فضا زیرزمین است و نورگیر مناسبی ندارد همه اعضای خانواده عینک دارند و بدون آن نمی‌توانند قالیبافی کنند، این‌طور که محمدعلی می‌گوید همه بعد از قالیبافی عینکی شده‌اند.

به گفته محمدعلی چون آخر تابستان است و فصل بازگشایی مدارس نزدیک شده قالی‌ای که برای بچه‌ها در نظر گرفته شده تمام می‌شود اما اینطور نیست که کلا کار تعطیل شود بلکه به نوبت هرکسی طبق شیفت مدرسه‌اش به پدرو مادر کمک می‌رساند.

هنر قالیبافی ریشه‌ای چندین ساله دارد و در گذشته بیشتر برای استفاده و نیاز خود مردم قالی می‌بافتند و از طرح‌های ذهنی و ساده استفاده می‌کردند اما امروزه نقشه‌های معینی برای این‌کار در نظر گرفته شده و افراد زیادی مشغول قالیبافی هستند.

امروزه قالیبافی به عنوان یک شغل مطرح شده و وسیله‌ای برای امرار معاش به حساب می‌آید و شاید انگشت‌شمارند کسانی که به عنوان هنر به قالیبافی بپردازند.

چشم‌هایی که فدای تارو پود قالی می‌شوند

مهدیه راحلی قالیباف است و عقیده دارد شاید بافتن قالی یک هنر بوده و افتخاری برای کشورمان به حساب می‌آید اما وقتی از روی ناچاری باشد و به صورت مستمر این کار انجام شود به چشم انسان آسیب بسیار زیادی می‌زند که جبران‌ناپذیر است.

وی ادامه می‌دهد: اکثر قالیبافان چشم‌هایی ضعیف دارند و مجبورند از عینک استفاده کنند و کسانی که چندین سال است این کار را انجام می‌دهند درصد زیادی از بینایی خود را از دست داده‌اند و بدون استفاده از عینک نمی‌توانند ببینند و به جز اختلالات بینایی مشکلاتی نظیر کمردرد، سر درد و غیره نیز دامن‌گیر آنها است.

مهدیه گلایه‌های زیادی دارد و معتقد است اگر قالیبافی تنها یک هنر بود و قشر قالیباف بدون دغدغه نان این کار را می‌کردند قطعاً دلزدگی هم به وجود نمی‌آمد و نقش این هنر پر رنگ‌تر می‌شد.

این هنرمند قالیباف می‌افزاید: برخی از افراد مجبورند خارج از منزل و درون کارگاه‌ها قالیبافی کنند و این کار را در شرایط سخت انجام می‌دهند چرا که در کارگاه‌ها نیز مشکلاتی مربوط به خودشان وجود دارد.

وقتی درس و قالی باهم تلفیق می‌شوند

وی با بیان این‌که بسیاری از افراد در اوضاعی سخت در کنار قالیبافی تحصیل می‌کنند، می‌گوید: دوستان من هم قالی می‌بافند و هم درس می‌خوانند مانند یک کارمند موظف هستند تا مقداری را که خانواده برنامه‌ریزی کرده در روز به اتمام برسانند و آنها چاره‌ای ندارند که کتاب را در میان تار‌های قالی قرار داده و همزمان دو کار را باهم انجام دهند.

شرایط نامطلوب فرش به دلیل عدم وجود ثبات اقتصادی در بازار

رئیس اتحادیه فرش دستباف استان قم از رکود فرش خبر می‌دهد و می‌گوید: به دلیل رکود فرش وضعیت قالیبافان خیلی مطلوب نیست و با توجه به این‌که ثبات اقتصادی در بازار وجود ندارد مشکلاتی به وجود آمده است.

غلامرضا اخوان می‌افزاید: خوشبختانه فرش قم از نظر مطلوب و نفیس بودن در جایگاه خوبی قرار دارد اما در سه ماهه اخیر تنها مشکل در بی‌ثباتی بازار است اما با همه این‌ها اگر بافنده مشغول بافندگی باشد می‌تواند درآمد خوبی داشته باشد.

۱۰ هزار بافنده در قم بیمه شده‌اند

وی به بیمه قالیبافان اشاره می‌کند و می‌گوید: برای بیمه قالیبافان هم اقدامات خوبی صورت گرفته و تاکنون ۱۰ هزار نفر از حدود ۴۰ هزار قالیباف بیمه شده‌اند که هفت درصد بیمه را آنها و مابقی را اتحادیه پرداخت می‌کند.

اخوان با بیان اینکه بافندگی در قم به صورت استادکاری است، خاطرنشان می‌کند: ۳۰۰ استادکار داریم که برای قالیبافان نقشه و ابریشم و وسایل مورد نیاز را تهیه می‌کنند و پس از اتمام کار فرش را به شورای دستمزد برده و برای آن مزد تعیین می‌کنند.

رئیس اتحادیه فرش دستباف استان قم خواستار توجه به استادکار‌ها می‌شود و ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه بیشتر کار‌های قالیبافی بر عهده استادکار است و آنها از ابتدا تا انتها با قالیباف همکاری لازم را دارند بنابراین توجه به این قشر و تامین نیاز‌های آنها ضرورت دارد.

وی همچنین از صدور ۲۴ هزار کارت شناسایی برای قالیبافان خبر می‌دهد و از دیگر فعالان در این هنر می‌خواهد تا برای درخواست کارت شناسایی اقدام کنند.

توجه به فرش دستباف در قم از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که مردم توانسته‌اند در این زمینه موفق عمل کنند بنابراین وجود هنرمندان قالیباف باعث افتخار این شهر است.