پشم

پشم الیافی حیوانی است که از بدن گوسفند به دست می‌آید. امروزه بیش از ۲۰۰ نژاد مختلف گوسفند در دنیا شناخته شده که اکثر آنها از نظر تولیدات تجاری و اقتصادی دارای اهمیت چندانی نبوده و صنعت پرورش گوسفند، تنها متکی به ۲۰-۱۰ نژاد آن می‌باشد. مهمترین نژاد گوسفندان ایرانی را می‌توان به این شرح نام برد.

• ۱- کلکویی ۲- قزل ۳- بلوچی ۴- عربی ۵- فراهانی ۶- گرگانی ۷- کرمانی ۸- کردی ۹-لری ۱۰- ماکویی ۱۱- ترکی ۱۲- زندی ۱۳- مهربانی ۱۴- سنجابی ۱۵- جمور ۱۶- هِرِک ۱۷- مغانی ۱۸- افشاری ۱۹- ترکمنی ۲۰- قره گل ۲۱- شال ۲۲- سنگسری ۲۳- خاکستری شیراز ۲۴- بختیاری ۲۵- طالشی ۲۶- نایینی .
small.jpg برای آسانتر شدن شناخت نژادها، طبقه بندی گوسفندان دنیا از روی نوع پشم آنها صورت می‌پذیرد. به این ترتیب با یک چنین طبقه بندی کلی در میان گوسفندان روبرو خواهیم شد.

تقسیم بندی از نظر تولید پشم و مصرف الیاف پشم
با توجه به پشمی که گوسفندان تولید می نمایند، میتوان نژادهای گوسفند دنیا را به پنج گروه کلی تفکیک نمود.

گوسفندان پشم ظریف
این نوع گوسفندان عمدتاً به عنوان گوسفندان مرتع نامیده می شوند و به منظور تولید پشم پرورش می یابند. گوسفندان پشم ظریف اساساً از نژاد مرینوس و آمیخته‌های آن هستند که از اسپانیا به سایر نقاط دنیا منتقل گردیده است. نام‌های اطلاق شده به این نژاد در رابطه با کشورهای پرورش دهنده آن می باشد، مانند مرینوس فرانسوی، مرینوس آمریکایی و مقدار تولید پشم در آنها بالاتر از ۱۰ پوند (۴ کیلوگرم) می‌باشد و مقدار عرق و چربی آن بالاست و بعد از شستن، ۷۰-۴۰ درصد کاهش وزن دارد (ماروس برگر، ۱۹۵۴و عزت پور، ۱۳۸۱). قطر الیاف کم و بین ۲۴-۱۷ میکرون متفاوت است (سعادت نوری، ۱۳۷۵). طول دسته‌الیاف آنها ۲-۴ اینچ (۵ تا ۱۰ سانتی‌متر) می‌باشد و معمولاً به لحاظ ظرافت در درجه S60 و یا بالاتر درجه‌بندی می‌شوند. در تولید پارچه‌های ظریف فاستونی، کشباف، زیرپوش ظریف و انواع پوشش‌های لطیف به دلیل نرمی، ظرافت، مقاومت و الاستیسیته کافی و قدرت ریسندگی بالا برای نمدی شدن بکار می‌رود (صالحی، ۱۳۸۴). از نظر قطر و مدولاسیون کاملاً یکدست هستند (سعادت نوری، ۱۳۷۵).

گوسفندان پشم متوسط
این نژادها در اصل در انگلستان پرورش داده شده و گاهی آنها را جزو نژادهای گوشتی طبقه‌بندی می‌نمایند. این گروه دارای رشد سریع و جثه قوی هستند (عزت‌پور، ۱۳۸۱) و از نظر کیفیت پشم، پشم این گوسفندان از نظر درخشندگی روشن‌تر از مرینوس بوده و بازدهی آنها بعد از شستشو بیشتر از مرینوس است. از نظر ظرافت معمولاً در درجه s62 – s52 و طول ۲-۵ اینچ (۵ تا ۵/۱۲ سانتی‌متر) قرار می‌گیرند و در تهیه منسوجات کشباف و کامو و پارچه‌های زنانه و مردانه و پتو بکار می‌روند. (وود، ۲۰۰۳). از جمله این نژادها می‌توان به نژادهای سافولک ، دورست و وسات‌داون اشاره کرد (عزت‌پور، ۱۳۸۱).

گوسفندان پشم آمیخته
از نظر طرافت در حد پشم‌های متوسط ولی بلند‌تر هستند و مقدار تولید پشم در این گوسفندان بیشتر از نژادهای پشم متوسط یا نژادهای داون است و میزان ضایعات حاصل از عمل آوری ریسندگی، کمتر از نژادهای پشم متوسط است و به دلیل داشتن رنگ خوب و درخشندگی در تهیه جوراب، کشباف، پارچه‌های پشمی، فاستونی و نمدهای با ظرافت متوسط بکار می‌روند. نژادهای این گروه عمدتاً دومنظوره هستند و مقدار تولید آنها چه از نظر مقدار پشم و چه از نظر مقدار گوشت در حد مطلوبی قرار دارند. علاوه بر خصوصیات ذکر شده در بالا، سازگاری خوب آنها نسبت به شرایط مزرعه‌ای باعث شده که این نژادها در سراسر دنیا مورد استقبال قرار گیرند. از این گروه می‌توان به نژادهائی مانند کاردیال، تارگی و پل‌ورث اشاره نمود (عزت پور، ۱۳۸۱).

گوسفندان پشم بلند
این نوع گوسفندان عمدتاً برای تولید گوشت پرورش یافته و از نظر جثه بزرگترین نژاد گوسفندان دنیا شناخته می شوند. ظرافت پشم این گوسفندان بسته به درخشان یا نیمه درخشان بودن متفاوت هستند در حالت نیمه درخشان ظرافت آن تا حدی کمتر از گوسفندان پشم متوسط و حدد s50 – s44 و طول تارها ۶ تا ۹ اینچ است و در پشم‌های درخشنده ظرافت آنها بین s44 – s36 و طول تار بلند ۸ تا ۱۵ اینچ (۲۰ تا ۳۷ سانتی‌متر) هستند. در نوع اول الیاف آنها برای تهیه پارچه‌های پشمی، اورکت، پتو، نمد وسایر بافته‌های پشمی بکار می‌رود و نوع الیاف درخشنده و در تهیه قیطان‌های پشمی، آستری، پارچه‌های براق و نمد بکار می‌رود. از جمله آنها می‌توان نژادهای رامنی ، لینکلن و لیسیستر و بردرلیسیستر را نام برد که به طور عمده در انگلستان و تحت شرایط مرطوب، سرد و پرعلوفه پرورش می‌یابند (سعادت نوری، ۱۳۷۵و عزت پور، ۱۳۸۱).

گوسفندان پشم ضخیم یا پشم قالی
این نوع گوسفندان دارای پشمی می باشند که در صنعت قالیبافی از کاربرد مطلوبی برخوردار است بدین جهت به آنها گوسفندان با پشم مخصوص قالی نیز گفته می شود. ظرافت الیاف پشم آنها بین ۳۵ الی ۵۰ میکرون وطول آن تا ۳۸۰ میلیمتر می باشد. برخلاف تولیدات متداول نساجی که نیاز به پشم ظریف دارد تا بتوانند از آن پارچه‌های لطیف تولید نمایند، صنعت قالیبافی نیاز به پشم‌های خاص دارد که از مشخصات پشم موردنظر برای پارچه بافی برخوردار نیست و از آن نمی توان پارچه و منسوجات مرغوب و لطیف تهیه کرد. در کشورهای ایران، چین، پاکستان، افغانستان، ترکیه، رومانی، بلغارستان، روسیه، هندوستان و الجزایر پشم گوسفندان از نوع ضخیم می‌باشد و اگرچه مصرف چندانی برای بافت پارچه ندارند ولی مناسبترین ماده اولیه برای بافت قالی محسوب می شوند. سفره پشم این گوسفندان شامل اختلاطی از الیاف پشم حقیقی ، هتروتیپ ، مو و کمپ می‌باشد(ماروس برگر، ۱۹۵۴). خصوصیات پشم در این نژادها کاملا متنوع است و قطر و طول تار پشم در آنها به ترتیب ۷۰ میکرون و ۳۰ سانتی‌متر هم ممکن است برسد. پشم این نژادها گذشته از تفاوتی که از نظر طول و قطر با یکدیگر دارند، از لحاظ جعد و استحکام نیز متفاوت هستند در واقع این صفت به علت شرایط جغرافیایی، تغییرات آب و هوایی، نوع علوفه، آمیختگی نژادی و حتی فقر غذایی پدید آمده و از جمله خواص ارثی این گوسفندان به حساب می آید (عزت پور، ۱۳۸۱). از الیاف پشم قالی در تهیه پارچه‌های پشمی ضخیم، ‌اورکت، کفپوش‌ها ( قالی و قالیچه) و پرده‌های زبر استفاده می‌شود و بر اساس نوع چین (اول و دوم) یا رنگ (سفید، کرم، خاکستری و تیره ) و نیز پشم دباغی تقسیم بندی می‌شوند.

پشم
پشم یکی از مهمترین مواد اولیه در صنایع نساجی بوده و از دیرباز بشر توانسته از این الیاف در تهیه پوشاک استفاده نماید. بررسی بقایای تاریخی نشان می‌دهد که بابلیان در ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در تهیه پارچه از الیاف پشم بهره‌ برده‌اند و با کاربرد پشم در نساجی آشنا شده‌اند. در حال حاضر نیز هیچ یک از الیاف مصنوعی از نظر کیفی نمی‌توانند در بافت پارچه، قالی و گلیم با پشم رقابت نمایند. علیرغم اینکه کشورهای تولید کننده الیاف طبیعی در توسعه و بهبود این الیاف تلاش بسیاری کرده اند ولی باید اذعان نمود که الیاف طبیعی از نظر تحقیقات و پیشرفت جای خود را به الیاف مصنوعی داده اند (عزت پور، ۱۳۸۱). اگر چه الیاف مصنوعی به دلیل سادگی در استاندارد نمودن کالاهای تولیدی، کاهش ضایعات، راحتی مصرف در کارخانه‌های نساجی، تقاضای زیاد به دلیل داشتن ظاهر ظریف و لطافت خاص، ارزان تر تمام شدن محصول و عدم احتیاج به اطو مورد توجه می‌باشد. ولی در برخی موارد گزارش شده که از نظر بهداشتی حساسیت ایجاد می‌کند. ضمناً الیاف طبیعی دارای خواص ممتازی بویژه در لباس‌های تابستانی، تهیه فرش و کفپوش‌ها (قالی و قالیچه) و نمد می‌باشد که الیاف مصنوعی نمی‌تواند جایگزین آن شود، که این مزایا به طور مختصر در زیر ذکر شده است : ۱– الیاف پشم به دلیل ساختمان شیمیائی و فیزیکی بخصوص، اثر تغییرات جوی بر روی بدن کم می‌کند به این ترتیب که با جذب عرق بدن حالت تعادل در بدن بوجود می‌آورد. ۲– پشم معمولاً حدود ۶۰ درصد بیشتر از الیاف دیگر هوای متراکم را در خود حفظ می‌کند و این عمل باعث می‌شود مقاومت بدن در مقابل تغییرات جوی بیشتر شود. ۳– چون تارهای پشم از تارهای هم قطر و هم حجم خودش وزن کمتری دارد در نتیجه پوشاکی که از آن درست می‌شود بسیار سبک است. ۴– قدرت مقاومت الیاف پشم در برابر عوامل خارجی خیلی زیاد است و در مقایسه با الیاف گیاهی مقاوم تر است. ۵– رنگ‌پذیری الیاف پشم که یکی از عوامل مهم در نساجی است، بسیار خوب است. ۶– مقاومت در برابر صدا، که این مورد در کف پوش پشمی دارای اهمیت فراوان است. ۷– پشم غیر قابل اشتعال است مگر اینکه مستقیما در معرض آتش قرار بگیرد. ۸- پشم اشعه ماوراء بنفش را از خود عبور می‌دهد و برای سلامتی بسیار مفید است. ۹– به راحتی نمدی یا بافته می‌شود. ۱۰– پشم بسیار قابل ارتجاع است می‌تواند ۳۰% از حد نرمال درازتر بشود و هنوز شکل ظاهری خود را حفظ نماید.

ویژگیهای پشم مصرفی در قالیبافی

اگرچه پشم در محدوده وسیعی از نظر مصرف قرار می‌گیرد ولی ویژگیهای خاصی در همه موارد مصرف مورد توجه‌است از جمله ظرافت ، طول ، قابلیت ارتجاعی ، راندمان ، جعد،درخشندگی و رنگ . بهترین نوع پشم ظریف به وسیله گوسفندان مرینوس که دارای ظرافت ۹/۲۴ تا ۵/۲۳ میکرون و بالاتر می‌باشند تولید می‌گردد. پشم‌های باظرافت متوسط (۴/۲۶ – ۲۵ میکرون) و پایین تر (۳۶- ۲۵ میکرون) معمولاً به وسیله آمیخته‌های مرینوس با گوسفندان گوشتی و یا بعضی از نژادهای انگلیسی تولید می‌گردند. پشم قالی دارای قطر بین ۳/۳۴ – ۷/۲۳ میکرون بوده ، توسط گوسفندان غیر اصلاح شده بومی تولید می‌شود. معمولاً الیاف بلند و نازک پشمی که قطر آنها درطول یکسان باشند از بهترین نوع پشم شمرده می‌شود. پشم نقاط مختلف بدن گوسفندان از نظرقطر و بلندی الیاف متفاوت می‌باشد و معمولاً در چیدن و دسته بندی پشم مخصوصاً برای تهیه خامه قالی باید توجه داشت تا پشمهای نقاط مختلف با هم مخلوط نگردد. جنس خامه که به عنوان گره قالی به کار می‌رود باید از پشم خالص و نو باشد و از کاربرد پشم دباغی و پشم کهنه و الیاف مصنوعی و یا سایر الیاف نامرغوب در آن خودداری شود. میانگین طول الیاف برای نمره‌های مختلف باید حداقل ۵ سانتیمتر باشد و مقدار الیاف کوتاه تر از ۵ سانتیمتر در آن نباید از ۵ درصد تجاوز نماید. قطر الیاف باید حداقل ۲۰ میکرون باشد. همچنین ثبات رنگ در برابر شستشو حداقل ۴ – ۳ و در برابر حلالهای آلی نیز حداقل ۴ -۳ و در برابر مالش حداقل ۴ باشد. چربی و روغن الیاف پشم نباید بیش از ۵/۱ درصد و موادناخالص گیاهی حداکثر یک درصد باشد.

درجه مرغوبیت الیاف پشم مصرفی در فرش دستبافت
• ۱- قطر الیاف کمتر از ۳۰ میکرون درجه یک
• ۲- قطر الیاف بین ۳۵ – ۳۰ میکرون درجه دو
• ۳- قطر الیاف تا ۴۰ میکرون درجه سه
تذکر: طول الیاف هر اندازه بلندتر باشد (از ۵/۷ سانتیمتر به بالا) مرغوب تر است .