چاپ پارچه‎

قدیمی ترین مدرک مربوط به چاپ پارچه را از نقش دیواره های مقابر‎ ‎مصری مربوط به دو هزار هزار و صد سال ق.م بدست آورده اند و کهن ترین نشانه های‎ ‎موجود که از ساختن قالبهای شبیه قالبهای قلمکار حکایت دارد نیز در همین زمان با‎ ‎پارچه های باز یافته از قبور ” سکاها” مکشوفه در سرزمین مصر است‏‎.

‎قدیمی ترین‎ ‎قالبهای تراشیده شده از سنگ همراه با آثار سفالی سده های چهارم و پنجم میلادی در‎ ‎حفاریهای نیشابور بدست آمده اند که در فواصل نقوش آن آثار باقی مانده از پشم به چشم‎ ‎می خورد. باتیک یکی از انواع چاپ سنتی است که بوسیله ماده ای مقاوم (ترکیبی از سقز‎, ‎موم و پارافین ) بر روی پارچه ابریشم انجام می شود. صورت ابتدایی این پارچه در کشور‎ ‎چین و سپس در جزیره جاوه اندونزی رایج شد و به تدریج در کشورهای دیگر دیگر صادر شد‎. ‎هر سرزمین با توجه سنت, سلایق و ذوق خود در آن تحولی ایجاد کرد. این هنر قبل از‎ ‎اسلام از طریق جاده ابریشم و بوسیله تجار آذربایجانی به ایران آمد و در آغاز بصورت‎ ‎ابتدایی آن (باتیک تک رنگ) در شهر تبریز رایج بود. صورت ابتدایی چاپ باتیک بدین‎ ‎ترتیب بود که از ترکیب برگ درخت مو, سود سوز آور و خاک رس ماده ای مقاوم و چسبناک‎ ‎بدست می آوردند و قسمتهایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و‏‎ ‎تمامی پارچه را رنگرزی میکردند. پس از شستشوی پارچه قسمتهایی آغشته به چسب به رنگ‎ ‎اصلی پارچه و قسمتهای دیگر رنگین می شد‎.

‎در ایران به جای برگ موز از پیه گوسفند‎ , ‎موم خالص عسل و سقز خام این ماده را می ساختند که نام بین المللی آن ” واکس باتیک‎ ” ‎و در آذربایجان به “روغن کلاقه ای” موسوم است. در بدو ورود به ایران, چاپ باتیک‎ ‎به رنگ سفید بر زمینه مشکی انجام می شد که طرحهای آن به پر کلاغ شبیه بود و از این‎ ‎رو بنام کلاغه ای یا کلاقه ای شهرت یافت. پس از مدتی رنگ قرمز را با رنگ سفید بکار‎ ‎بردند که بصورت خال هایی بر زمینه سیاه یا سرمه ای ایجاد می شود. و به آن ” سفید‎ ‎فلفلی” می گفتند و بر روی کرباس و با قابهای چوبی در اصفهان انجام می شد. از دوره‎ ‎صفویه, چاپ پارچه ابریشم به روش کلاقه ای در اسکو, کهنمو و باویل آذربایجان شرقی‎ ‎رواج یافت. چاپ قلمکار نوعی دیگر چاپ سنتی روی پارچه کتان, کرباس و … می باشد که‎ ‎نقش های روی آن بوسیله قالب یا مهر چوبی ایجاد شده است. علت نامگذاری ” قلمکار ” به‎ ‎شیوه ابتدایی تولید آن باز می گردد, که در گذشته با قلم روی پارچه طرحهای مورد نظر‎ ‎را نقاشی ( به اصطلاح قلم گیری ) کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه ای, رنگها را بر‏‎ ‎آن تثبیت می کردند. به مرور و به جهت دسترسی و ایجاد یکنواختی و هماهنگی نقوش‎, ‎استفاده از مهرهای چوبی, جایگزین قلم مو شد. به نوشته محققین, قلمکار سازی از اوایل‎ ‎قرن هفتم هجری قمری و هم زمان با حمله مغول در ایران رایج بود. قدیمی ترین قلمکار‎ ‎ابریشمی در مجموعه ” ژرم پشون” نگهداری می شود و متعلق به قرن ۱۲ ه.ق است و ظاهرآ‎ ‎متعلق به اصفهان می باشد. رونق قلمکار سازی ایران از دوره صفوی آغاز و به اواسط‎ ‎دوره قاجار ختم می شود. شهر اصفهان یکی از مراکز عمده این هنر بود. در این شهر‎ ‎هنرمندان قلمکار ساز به تولید و عرضه محصولات مختلف قلمکار با عالیترین کیفیت می‎ ‎پرداختند. یزد از دیگر مراکز تهیه پارچه قلمکار بود. از میان قلمکارهای ویژه البسه‎ ‎یک نوع به نام ” دگله ” معروف بود که بر لباسهای مردانه و زنانه تهیه می شد. قلمکار‎ ‎کاربردهای دیگری نظیر پارچه های سفره, دستمال, سجاده, پرده, رو میزی, رو تختی, رویه‎ ‎کوسن و … دارد‎.

‎مراحل چاپ کلاقه ای ( باتیک‎(‎

‎۱‎ – صمغ گیری ابریشم‎ : ‎
قبل از چاپ ، پارچه را رنگ‎ ‎پذیر می کنند . مقداری آب وصابون را در ظرف مسی تا ۵۰درجه سانتی گراد حرارت می دهند‏‎ ‎، سپس کربنات دو سود را به آن افزوده و حل میکنند . پارچه را به مدت نیم ساعت در‎ ‎این محلول قرار داده ، می جوشانند تا کاملا” سفید شود . سپس با آب سرد آبکشی ، خشک‎ ‎و اطو می کنند تا برای چاپ آماده شود‎ .

۲- ‎ساخت قالب‎ : ‎
برای‎ ‎ساختن قالب ، ابتدا نقشه اصلی را روی کاغذ کشیده ، رنگ می کنند . سپس نقشه را به‎ ‎تفکیک رنگ روی کاغذ های دیگر کپی کرده ، هرقطعه را با چسب روی تخته سه لا چسبانده و‎ ‎اطراف آنرا می برند . برای طرحهای ظریف ورقه آهنی مناسب تر است . با چسباندن قطعه‎ ‎های بریده شده روی سطح قالب ، دیگر قالبهای مثبت ومنفی آماده می شود‎ .
‎
۳- تهیه واکس باتیک‎ :
‎سقز را در ظرف مسی و با حرارت ذوب می کنند‎ ‎بطوریکه پخته و کف آن کاملا” از بین برود . در مرحله بعد پیه و سپس موم را افزوده و‎ ‎می جوشانند تا بخوبی مخلوط شود . در پایان محلول حاصل را از صافی ریز عبور داده تا‎ ‎آماده مصرف شود . با این ماده مقاوم به وسیله قابهای نقش یا لوله های هدایت کننده‎ ‎ماده مقاوم ( تیان ) می توان به طرح اندازی بر روی پارچه پرداخت . پس از رنگ آمیزی‎ ‎، این ماده مقاوم از روی پارچه برداشته می شود‎ .

۴- ‎رنگرزی‎ : ‎
سه‎ ‎نوع رنگ برای رنگرزی ابریشم طبیعی موجود است‎ :
– ‎رنگهای ری اکتیو‎
– ‎رنگهای‎ ‎جوهری ( رنگهای بازیک و بازیکا‎ )
– ‎رنگهای گیاهی‎

۵- ‎باتیک گیری‎ :
‎به معنی زدودن پارچه از واکس باتیک در پایان رنگرزی می باشد . بدینصورت‎ ‎که مقداری پیه خالص گاو یا گوسفند را در ظرفمسی ریخته با حرارت دادن آب می کنند و‎ ‎پارچه‎ ‎چاپ شده را در ظرف غوطه ور می کنند و مرتب حرکت می دهند تا بدینوسیله‎ ‎واکس باتیک در پیه حل شود ، پارچه را بیرون آورده ، می فشارند ، تا درجریان هوا سرد‎ ‎شود‎ .

۶- ‎شستن پارچه‎ : ‎
برای شستشوی پارچه باید از صابون بدون‎ ‎سود و رنده شده استفاده کرد . صابون رنده شده را در ظرف آب حل می کنند و روی حرارت‎ ‎بتدریج می جوشانند . پارچه باتیک گیری شده را در ظرف آب گرم دیگری قرار داده و با‎ ‎آب صابون تهیه شده می شویند. در بعضی موارد پس از شستشو و خشک شدن پارچه ، آنرا با‎ ‎نشاسته و سریشم آهار می دهند‎.

‎شیوه های گوناگون‎ ‎چاپ باتیک‎ :‎

‎ -۱ ‎چاپ مستقیم‎ : ‎
در این شیوه چاپ ، رنگ‎ ‎بصورت مستقیم و به وسیله قلم موی پهن ، روی استامپ قالب ، بر روی پارچه قرار می‎ ‎گیرد‎ .

۲- ‎چای برداشت‎ : ‎
در این روش ابتدا پارچه رنگرزی و سپس به‎ ‎کمک چاپ ، رنگ زمینه پارچه طبق طرح برداشته می شود‎.
‎
‎ -۳ ‎چاپ با شابلون‎ : ‎
با قرار دادن شابلون نقش بر روی پارچه و استفاده از غلطک رنگ ، طرح و رنگ‎ ‎بر روی پارچه منتقل می شود‎ .

۴- ‎نقاشی باتیک بر روی پارچه ابریشمی‎ : ‎
در این روش قسمتهایی از پارچه به کمک ماده مقاوم و به وسیله قلم مو تیان‎ ( Tiyan) ‎پوشانده می شود و بخش های دیگر به وسیله قلم موی مخصوص آبرنگ و با استفاده‏‎ ‎از رنگهای ری اکتیو ، بازیک ، رنگهای خمیری مانند اکرولیک و … ، رنگ گذاری می شود‎ .

۵- ‎شیوه تار عنکبوت ( باتیک شکست‎)

پس ازایجاد طرح به کمک‎ ‎ماده مقاوم و رنگ آمیزی پارچه ، قبل از برداشتن ماده مقاوم ، با مچاله کردن پارچه ،‏‎ ‎موم روی آنرا ترکدار می کنند و مجددا” پارچه را رنگ آمیزی می کنند . بدین ترتیب رنگ‎ ‎در ترکهای موم نفوذ کرده و نقوش جالبی بر روی پارچه پدید می آید‎ .

۶- ‎شیوه باندا‎:‎
در این روش ، پس از تا کردن ، گره زدن یا پیچیدن پارچه ، آنرا‎ ‎با مقداری نخ نایلونی نازک محکم می بندند . به قسمتهای مورد نظر رنگ می زنند ( در‏‎ ‎رنگ فرو می برند و یا با قلم مو به پارچه رنگ می زنند ) . سپس پارچه را می شویند ،‎ ‎نخها و گره ها را باز می کنند و آنرا خشک می کنند . در این روش می توان به تعداد‎ ‎رنگهای مورد نظر این مرحله را تکرار کرد و مانند شیوه چاپ واکس گذاری و سپس واکس‏‎ ‎گیری کرد تا رنگها ثبات بیشتری داشته باشند‎ .

۷- ‎شیوه بدون رنگرزی‎ ‎و بدون تهیه رنگ برای نقاشی‎ :‎
– چاپ با استفاده از شمعهای رنگی روی پارچه‎ ‎ابریشم طبیعی‎
– ‎شیوه پاشیدنی : با اغشته کردن پر یا ساقه های جارو و … در‏‎ ‎واکس باتیک داغ و پاشیدن آن بر روی پارچه و رنگ آمیزی آن‎ .
– ‎شیوه قلم موئی با‎ ‎استفاده از قلم موی پهن برای زدن واکس به پارچه و سپس رنگ زدن آن‎ .