چرخش از امارات به عراق

دگرگونی در روابط تجاری ایران در سال جدید کلید خورد؛ در تازه‌ترین تحولات حوزه تجارت خارجی در هفته‌های آغازین سال و همزمان با اقدام گروهی از شرکای تجاری ایران به ویژه امارات و ترکیه در اعمال برخی محورهای تحریم تجاری علیه ایران، روابط تجاری کشور با چرخش قابل توجه به سمت عراق سوق پیدا کرده است.

در واقع در فصل پایانی سال گذشته بود که موج تغییرات در روابط تجاری ایران آغاز شد؛ بروز برخی اختلال‌ها در تجارت با امارات، یعنی شریک رتبه یک ایران هر چند با اظهارات ضد و نقیض مسوولان دولتی و فعالان اقتصادی همراه بود اما به تدریج متولیان را بر آن داشت تا نسبت به تغییر روابط تجاری کشور اقدام کنند.

از اواخر دی‌ماه سال ۹۰ ثبت سفارش واردات کالاهای بازگانان ایرانی از امارات نیز با اختلال مواجه شد. البته در آن زمان مقام‌های رسمی این موضوع را رد و تاکید کردند که رابطه تجاری ایران و امارات به قوت سابق باقی خواهد ماند، اما پس از آن زمزمه هایی مبنی بر خیز سکان‌داران تجارت خارجی کشور برای جایگزینی شریک تجاری دیگر به جای دبی شنیده شد.

البته در حال حاضر نیز ترکیه و امارات متحده عربی در زمره بزرگ ترین شریک‌های تجاری کشور قرار دارند اما تجارت با امارات از آنجایی برای ایران دارای اهمیت است که علاوه بر این که در واردات و صادرات این کشور به ترتیب در رتبه‌های نخست و چهارم شرکای تجاری ایران قرار دارد، اما در سال‌های گذشته به نوعی محل صادرات مجدد برخی کالاهای ایرانی به سایر نقاط جهان به شمار می‌رفته است.

همچنین بر خلاف اظهار تمایل مقامات اجرایی دو کشور ایران و ترکیه به نظر می‌رسد که تجارت با کشور جایگزین نیز به سرنوشت امارات دچار شده باشد؛ بر اساس آنچه فعالان اقتصادی کشور می‌گویند: ترکیه نیز که در ماه‌های اخیر در رویکردی مثبت نسبت به گشایش اعتبار تاجران ایرانی همکاری می‌کرد به تازگی با اعمال سختگیری دست اندازهایی را پیش روی شریک تجاری خود قرار داده است. حتی رییس‌جمهور ترکیه نیز به صراحت رفتار تجاری ایران را غیرشفاف اعلام کرده است که به نظر می‌رسد مجموع این شرایط ترکیه را نیز در کنار امارات یعنی بازار رو به تضعیف کالاهای ایران قرار خواهد داد.

چندی پیش یلگین آیگون، نایب رییس شورای تجاری ایران-ترکیه نیز با تاکید بر اینکه شرکت‌های ایرانی مسیر خود به سوی اقتصاد جهانی را از طریق ترکیه گشوده اند و روابط تجاری قدرتمندی با ترکیه ایجاد کرده‌اند، گفته بود: ترکیه جای دبی را برای شرکت‌های ایرانی پر کرده است. اما حالا فعالان تجارت خارجی ایران با اشاره به تمام این رویدادها از گزینه سومی برای گسترش روابط تجاری ایران نام می‌برند و تاکید می‌کنند که عراق به عنوان جایگزینی مناسب برای تجارت، منافع ایران را تامین خواهد کرد و در این میان تنها این شرکای تجاری پیشین هستند که به خاطر کاهش روابط خود با کشورمان متضرر می‌شوند.

اما آیا دست برداشتن از تجارت با امارات و ترکیه و خیزش به سمت همسایه دیگر یعنی عراق برای ایران مقرون به صرفه خواهد بود؟

به نظر این پرسش دو پاسخ متفاوت را پیش رو خواهد داشت. از یک سو آمار مبادلات تجاری دو کشور در سال‌های گذشته به این تردید دامن می زند که عراق نتواند به اندازه امارات و ترکیه منافع تجاری ایران را تامین کند. از سوی دیگر برخی چشم‌اندازها حکایت از آینده روشن تجارت ایران و عراق دارد.

البته جزئیات عملکرد تجارت خارجی کشور در ماه پایانی سال ۹۰ هنوز منتشر نشده است اما تا آنجا که آمار رسمی گمرک از تجارت۱۱ ماهه سال گذشته نشان می‌دهد در حوزه واردات، امارات با اختلاف زیادی در رتبه نخست همکاری با ایران قرار دارد. حال آنکه ترکیه پس از امارات، چین، کره و آلمان در رتبه پنجم جای گرفته و جالب آنکه عراق جایگاهی در میان ۱۰ شریک برتر ایران در زمینه واردات ندارد؛ به این ترتیب که از کل میزان واردات ایران در سال گذشته ۳۳ درصد از سوی امارات بوده است و ۴ کشور دیگر نیز به ترتیب ۱۲، ۸، ۶ و ۵ درصد از کل کالاها را به ایران وارد کرده اند.

اما در حوزه صادرات اوضاع تجارت با عراق اندکی بهتر است و در این زمینه این کشور هم از امارات و هم از ترکیه پیشی گرفته است. در واقع طی سال ۹۰ چین با ۱۷ درصد کل ارزش صادرات، عراق با ۱۵ درصد و امارات با ۱۴ درصد در رتبه‌های نخست تا سوم بازار صادرات محصولات کالاهای ایرانی قرار دارند. پس از این کشورها نیز هند، افغاستان، ترکیه و سنگاپور جای گرفته‌اند که سهم بازار ترکیه از صادرات ایران ۴ درصد اعلام شده است.

به هر حال اگرچه مسوولان و برخی از فعالان تجاری همچنان امیدوار به رشد تجارت خارجی کشور هستند و تغییر و تحولات اخیر را نیز مثبت ارزیابی می‌کنند اما برخی صاحب نظران نیز معتقدند که اختلاط بین حوزه سیاست و اقتصاد دگرگونی‌های اخیر را به وجود آورده است. دگرگونی‌ها اگرچه موجب پیدایش بازارهای جدید برای ایران شده اما به طور قطع تاثیرپذیری حوزه تجارت از سیاست به نفع هیچ یک از کشورهای طرف‌های تجاری نخواهد بود.

تغییر جایگاه تجاری عراق، ترکیه؛ بازاری که از دست می‌رود

اما بررسی جزء به جزء روند مبادلات تجاری با سه کشور همسایه ایران که بیشترین مبادلات تجاری را با آنها داریم، به طور دقیق، مهر تاییدی بر تاثیرگذاری مداخلات سیاسی بر روند مبادلات تجارت خارجی ایران می‌زند که به نوعی، چشم انداز تجاری ایران در سال جدید را با ابهام مواجه می‌کند.

به گفته فعالان اقتصادی، درشرایطی که کشورهای امارات و ترکیه به دلیل تعهدات‌شان به اتحادیه اروپا، آرام آرام به تحریم‌ها علیه ایران تن درمی دهند و نتایج آن را در تشدید مشکلات گشایش اعتبار، نقل و انتقال کالا و نقل و انتقال پول می‌بینیم، کشور عراق به دلیل آنچه که «نزدیکی بیشتر گرایش سیاسی با ایران» گفته می‌شود، جایگزین کشوری چون امارات به عنوان پایگاه اصلی تجارت مجدد کشور می‌شود و رتبه اول شرکای تجاری در بخش صادرات را به خود اختصاص می‌دهد.

به گفته فعالان بخش خصوصی، در مورد کشور ترکیه نیز قرار بود حجم مبادلات تجاری ایران با ترکیه از طرقی چون ایجاد منطقه تجاری صنعتی مشترک ویژه «بازرگان» به ۲۰ میلیارد دلار افزایش پیدا کند، اما از آنجا که ترکیه نمی تواند به دلیل وابستگی به اتحادیه اروپا، نقش پایگاه تجارت مجدد را برای ایران ایفا کند، این هدف تاکنون محقق نشده است؛ ضمن این که اساسا واردات کالا از ترکیه از مبداهایی به غیر از اروپا برای ایران به صرفه نیست.

بر این اساس، ترکیه تنها می‌تواند به عنوان محور تجاری کشورهای اروپایی به ایران مد نظر قرار گیرد و از آنجا که این کشورها خود به خود سهم مبادلات تجاری خود را با ایران کاهش داده اند، سهم ترکیه در این میان نیز با کاهش جدی مواجه می شود.

در حال حاضر عمده کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در بخش نفت و پتروشیمی و عمده کالاهای وارداتی از این کشور شامل پوشاک و پارچه و کالاهای ساخته شده نیمه صنعتی است. آن طور که مسوولان اعلام می‌کنند؛ گشایش اعتبار برای ترکیه در حال حاضر صرفا با لیر ترکیه انجام می‌شود و ال سی این کشور با سایر ارزها گشایش نمی‌شود.

کاهش روابط با ترکیه؛ قربانی اختلاط تجارت و سیاست!

اما درباره آنچه که تاثیرگذاری مداخلات سیاسی بر روند مبادلات تجاری ایران و ترکیه خوانده می‌شود رییس اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران و رییس شورای بازرگانی ایران و عراق معتقد است: اساسا تجارت را باید از سیاست جدا کرد؛ چرا که می‌بینیم، در حال حاضر که ترکیه به کاهش روابط تجاری خود با ایران دست زده، این موضوع تنها به ضرر خود این کشور تمام می‌شود، زیرا تجارت ایران با سایر کشورها، به رغم تمام مشکلات ایجاد شده ناشی از تحریم‌ها، در حال توسعه است و شاهد مثال آن را نیز می‌توان صادرات غیرنفتی ۴۵ میلیارد دلاری و واردات ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلاری انواع کالا و خدمات فنی مهندسی در سال گذشته دانست که با احتساب مبادلات نفتی، بسیار بیشتر هم می‌شود.

یحیی آل‌اسحاق که با دنیای‌اقتصاد گفت‌وگو می‌کرد، در مورد رویکرد ترکیه در کاهش روابط تجاری با ایران افزود: اتخاذ چنین موضع‌گیری‌هایی تنها فرصت‌ها را از دست ترک‌ها می‌گیرد؛ چرا که اساسا پیش از این قرار بود ترکیه جایگزین امارات در صادرات مجدد کالاهای ایرانی شود و حتی صحبت از افزایش تجارت با این کشور به ۳۰ میلیارد دلار هم بود، اما با چنین سیاست‌هایی، فرصت‌ها از خود آنها گرفته می‌شود.

او البته بر این مطلب نیز تاکید کرد که در سال «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی»، مدیریت واردات به نفع تولید و تحدید آن به واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای باید در دستور کار مسوولان امر قرار گیرد تا واردات برای ایجاد ارزش افزوده و صادرات باشد. ضمن اینکه توسعه صادرات ایران در گرو افزایش کیفیت محصولات و قابل رقابت‌تر کردن آنها با افزایش استانداردهای آنها در حوزه‌های بسته‌بندی و غیره است.

جبران کاهش روابط تجاری با ترکیه و امارات در تجارت با «عراق»

آل اسحاق یکی از بازارهای پیش روی ایران برای توسعه صادرات را که اکنون رتبه اول شرکای صادراتی را دارا است، عراق می‌خواند و تاکید می‌کند: این کشور تا ۵۰ سال آینده بزرگ‌ترین بازار منطقه از لحاظ سرمایه‌گذاری و صادرات کالا خواهد بود و صادرات ۷ میلیارد دلاری کنونی ایران به این کشور، ظرفیت افزایش تا ۲۰ میلیارد دلار به‌ویژه در حوزه خدمات فنی مهندسی را دارد و تمامی مقدمات این توسعه در حوزه‌های حمل و نقل، گمرک، استاندارد و غیره هم فراهم شده است؛ ضمن اینکه عقب نشینی کشورهایی چون ترکیه از مبادلات تجاری با ایران هم، به نفع مراودات تجاری ایران و عراق تمام خواهد شد. به گفته رییس اتاق تهران، ایران اساسا به دنبال توسعه روابط تجاری با ۱۵ کشور همسایه است؛ چرا که توسعه استراتژی تجاری است که توسعه اقتصاد و افزایش امنیت ملی را در پی خواهد داشت و کشور ما به لحاظ موقعیت ژئوپلتیک هم قلب منطقه است. ضمن اینکه اساسا کسب یک درصد از سهم تجارت جهانی، حق قانونی ایران است و شکل‌گیری بیداری اسلامی که استخوان‌بندی تجاری جهان را تغییر می‌دهد و منجر به آغاز روابط تجاری با کشورهایی چون مصر و یمن می‌شود نیز، به این امر کمک خواهد کرد.

آن طور که رییس شورای بازرگانی ایران و عراق می‌گوید: اساسا شکل‌گیری یک منطقه اقتصادی مثل «آ سه آن» در خاورمیانه چندان دور از انتظار نیست و در مجموع آتیه بسیار روشنی در انتظار تجارت خارجی ایران است.

ترکیه آمد زرنگی کند، ضرر کرد!

اما رییس شورای بازرگانی ایران و ترکیه هم نظری مشابه آل اسحاق دارد و معتقد است که اساسا اقدام ترکیه برای کاهش روابط تجاری با ایران به ضرر خود این کشور تمام می‌شود؛ ضمن اینکه این کشور عمدتا همواره به فکر منافع خود بوده است.

صادقیان در گفت‌و‌گو با دنیای اقتصاد عنوان کرد: در حال حاضر گشایش اعتبار، نقل و انتقال پول، خدمات حمل و نقل و نیز خدمات بیمه‌ای در بخش تجارت با ترکیه به شدت با مشکل مواجه شده است.

البته رییس شورای بازرگانی ایران و ترکیه بر این اعتقاد است که دولت باید نسبت به حل این مشکلات به طور ویژه اقدام کند تا بازرگانان ما با مشکلاتی بیشتر از این مواجه نشوند.

بر اساس اعلام صادقیان، ۱۰ تا ۱۵ درصد از مبادلات تجاری ایران با جهان مربوط به ترکیه است، اما از آنجا که این کشور به لحاظ سیاسی به غرب و اروپا وابسته است، روند تجارت آن با ایران دچار مشکل شده و این در حالی است که ترکیه همواره از تجارت با ایران سود برده و اساسا «تمام ثروت ترکیه از ایران است».

او در پایان صحبت‌هایش همچون رییس اتاق تهران، اساسا اقدام ترکیه به کاهش روابط تجاری با ایران را به «نوعی زرنگی که به ضرر جدی این کشور تمام می‌شود»، تعبیر کرد.

کاهش سطح مبادلات تجاری ایران و «امارات»

و اما رییس شورای بازرگانی ایران و امارات نیز به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: تجارت با امارات نسبت به سال گذشته با کاهش مواجه بوده؛ به طوری که این کشور از ردیف اول رتبه‌بندی شرکای صادراتی ایران به رتبه سوم بعد از چین سقوط کرده و کشور عراق جایگزین آن شده است.به گفته مسعود دانشمند، در کنار دلایلی چون تشدید مشکلات گشایش اعتبار و نقل و انتقال پول، یکی از عللی که به کاهش سطح تجاری با امارات در بخش صادرات دامن زده، این است که دولت ایران از امسال تصمیم گرفته که صادرات خود به چین را به طور مستقیم و نه از راه امارات انجام دهد تا از این طریق بخشی از هزینه‌های نقل و انتقال را کاهش دهد.

البته بر اساس اعلام رییس شورای بازرگانی ایران و امارات، این کشور هنوز در رتبه اول تجاری کشور در بخش واردات قرار دارد.

آن طور که دانشمند می‌گوید؛ ایران و امارات در سال گذشته بر اساس آمار گمرک ایران، بیش از ۱۵ میلیارد دلار و بر اساس آمار گمرک امارات، ۲۵ میلیارد دلار مراوده تجاری داشته‌اند که این تفاوت ۱۰ میلیارد دلاری از آمار تجاری مناطق آزاد و آمار قاچاق ناشی می‌شود که در این میان، حدود ۳ میلیارد دلار به بخش صادرات و حدود ۱۳ میلیارد دلار به بخش واردات مربوط است. به گفته رییس کمیسیون حمل و نقل، ترانزیت و گمرک اتاق ایران، در حال حاضر گشایش اعتبار با امارات بر اساس درهم مشکل دارد و ال سی این کشور بیشتر از طریق یورو و روپیه گشایش می‌شود.