چک ­‌پول چگونه در بازار ایران جا باز کرد؟+تصاویر

 

از نظر محاسبات اقتصادی تا پیش از سال ۱۳۸۷ و انتشار ایران­چک بانک مرکزی، چک پول و بانک­چک بانک­‌ها در زمره سپرده‌­های دیداری طبقه بندی می­شد اما از این تاریخ به بعد ایران­چک بانک مرکزی در آمار اسکناس و مسکوک لحاظ می­‌شود.

چک علاوه بر وجوه نقد و پرداخت الکترونیکی سومین ضلع ابزارهای پرداخت پول در کشور می‌­باشد. امکان صدور چک به مبلغ دلخواه، سهولت حمل و نقل و ضمانتی برای پرداخت در آینده به اعتبار اشخاص حقیقی و حقوقی باعث استقبال فعالان اقتصادی از این سند لازم الاجرا شده است.

چک واژه­‌ای کاملا فارسی مربوط به دوره هخامنشیان به معنی برگه تاریخ‌دار و دارای ارزش مالی است و گاهی به معنی قباله، منشور و عهدنامه نیز به کار برده می­‌شود که واژه عربی آن صک و جمع آن صکوک است. چک معمولاً برای خرید در حال و پرداخت در آینده استفاده می‌شود.

چک نخستین بار در سال ۱۳۱۱ وارد قانون تجارت شده است. این قانون طی ۸۰ سال گذشته چند بار اصلاح شده که بر پایه ماده ۳۱۰ چک را این گونه تعریف کرده است: «چک نوشته‌­ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می­‌نماید» . بنابراین چک سندانتقال و وسیله مبادله پول است.

براساس همین قانون انواع چک به شرح زیر است:

–         چک عادی: چکی است که اشخاص عهده بانک­ها به حساب جاری خود صادر و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادر کننده آن ندارد.

–         چک تأیید شده: چکی است که اشخاص عهده بانکها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک محال علیه پرداخت وجه آن تأیید می شود.

–         چک تضمین شده: چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می­شود.

–         چک مسافرتی: چکی است که توسط بانک صادر و در وجه آن درهر یک از شعب آن بانک توسط نمایندگان و کارگزاران آن پرداخت می­شود.

اما بانک­چک و ایران­چک به عنوان چک مسافرتی (تراول چک) که حدود ۲۵ سال از عمر آن گذشته است و به­ خصوص ایران­چک بانک مرکزی که در ابتدا به عنوان راه­حل موقتی مطرح بود و اکنون هفت سال از انتشار آن می­گذرد طبق بخشنامه­ های اداره نظارت بانک مرکزی اینگونه تعریف شده ­اند:

چک­پول: منظور از «چک­پول» هریک از انواع «بانک­چک» یا « ایران­چک» می­باشد.

بانک­چک: چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن پرداخت می­شود.

ایران­چک: چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب تمامی بانک­هایی که با یکدیگر قرارداد دارند یا توسط نمایندگان و کارگزاران آنها پرداخت می­شود. این تعریف بعدها به این صورت اصلاح شد: ایران­چک، چکی است که توسط بانک مرکزی چاپ و منتشر شده و توسط تمامی موسسات اعتباری صادر و وجه آن در هر یک از شعب موسسات اعتباری پرداخت می­شود.

بانک­چک با هدف تسهیل مبادلات در ایران از سال ۱۳۶۸ و برای نخستین بار توسط بانک سپه با عنوان «سپه­چک» منتشر شد و با توجه به فقدان اسکناس‌های درشت، از سال ۱۳۷۵ برخی بانکها به انتشار ایران‌چک در کنار بانک­چک روی آوردند که به محض ارایه به شعبه پذیرنده، پشت نویسی و باطل می‌شد. (هرچند که به استناد بند ۶ از ماده ۳۴ قانون پولی و بانکی کشور، انتشار اوراق دیداری در وجه حامل از سوی بانک ها ممنوع می باشد.)

انتشار بانک­چک و ایران­چک بانکها تا سال ۱۳۸۷ همچنان ادامه یافت. نسبت مانده مجاز چک پول های صادره بانک ها حداکثر ۴۰ درصد بود که بانک می توانست تا سه ماه این نسبت را رعایت نکند. این موضوع باعث بی انضباطی و خلق پول توسط بانک ها شد.

بانک مرکزی در این سال به منظور مقابله با تبعات منفی انتشار چک‌پول بانکها وارد عمل شد و از تاریخ ۲۵/۵/۱۳۸۷ ایران‌چک ۵۰۰ هزار و ۱ میلیون ریالی بانک مرکزی جایگزین بانک­چک و ایران‌چک بانکها شد. در دی ماه سال ۱۳۸۹ به دلیل ایرادات نهادهای نظارتی ایران­چک ۱ میلیون ریالی بانک مرکزی جمع‌آوری ولی در اسفند ماه سال ۱۳۹۲ انتشار آن از سر گرفته شد.

از نظر محاسبات اقتصادی تا پیش از سال ۱۳۸۷ و انتشار ایران­چک بانک مرکزی، چک پول و بانک­چک بانک­ها در زمره سپرده‌­های دیداری طبقه بندی می­شد اما از این تاریخ به بعد ایران­چک بانک مرکزی در آمار اسکناس و مسکوک لحاظ می­شود.

اگرچه به میزان انتشار ایران­چک جدید، ایران­چک فرسوده یا اسکناس از بانکها دریافت یا حساب دفتری آن بانک بدهکار می­شود و ممکن است این تصور پیش آید که تاثیری در نقدینگی نخواهد داشت ولی اگر خوب دقت کنیم با انتشار ایران­چک به عنوان اسکناس درشت، ممکن است رفتار مردم در نگهداری پول نقد در کوتاه‌­مدت و بلند­مدت به نحوی تغییر کند که نسبت اسکناس و مسکوک در دست اشخاص به سپرده دیداری که یکی از اجزای ضریب فزاینده نقدینگی است، تغییر یابد و از آنجا نقدینگی نیز دستخوش تغییر شود.

ایران­چک بانک مرکزی به خوبی توانسته است  نقش اسکناس درشت را که فرایند اخذ مجوز انتشار آن با محدودیت­هایی همراه است، ایفا کند. بر اساس آمارها ایران­چک از نظر تعداد کمتر از ۵ درصد ولی از نظر ارزش بیش از ۵۰ درصد اسکناس و مسکوک در جریان است و بار اصلی ابزار پرداخت نقد را به دوش می‌کشد.

مجوز انتشار ایران چک در ابتدا توسط هیات وزیران صادر شد. از سال  1389 این موضوع هر سال در لایحه بودجه گنجانده می‌شود و با تصویب نمایندگان مجلس و شورای نگهبان جنبه قانونی پیدا می‌کند.

 برای سال ۱۳۹۴ نیز موضوع انتشار ایران‌چک در لایحه بودجه پیش بینی شده است. در حال حاضر نیز هیات نظارت اندوخته اسکناس که اعضای آن غالباً از نهادهای نظارتی خارج از بانک مرکزی مانند مجلس، قوه قضاییه و وزارت امور اقتصادی و دارایی هستند، همانند اسکناس بر عملیات انتشار و امحای ایران‌چک نظارت کامل دارد.

در ادامه تصاویر تعدادی از ایران چک های منتشر شده در بازار پول ایران را مشاهده می کنید؛