چگونه اصفهان صنعتی شد؟ / داستان ورود صنعت نساجی به اصفهان

 

    داستان ورود صنایع نساجی مدرن اصفهان به «کارخانه وطن» بازمی گردد. در سال ۱۳۰۴ش دو نفر از بازرگانان اصفهان به نام عطاءالملک دهش و محمدحسین کازرونی با شراکت یکدیگر این کارخانه را در اصفهان پایه نهادند. کارخانه تا سال ها فقط پارچه های کلفت سربازی تولید می کرد. بعدها پتوهای پشمی نیز به محصولات کارخانه اضافه شد؛ اما زمینه های حقوقی که در کشور ایجاد شده بود از جمله تصویب قانون تجارت که مشارکت های مالی را در چهارچوب قانون تعریف می کرد و نیز قانون استفاده از البسه وطنی که خدمتکاران دولت را ملزم به استفاده از پارچه های داخلی می نمود و نیز قانون واگذاری تجارت خارجی مملکت به دولت که کلید دروازه های گل و گشاد تجاری کشور را تنها به دست دولت می سپرد، بیش از پیش ثروتمندان شهر اصفهان را به فکر انداخته بود که سرمایه های خود را به جای تجارت خارجی و خرده تجارت داخلی، در راه صنایع تولیدی به کار بیندازند. به همین خاطر در سال ۱۳۱۱ شرکتی، سهامی عام، به پیش قدمی چند نفر از سرمایه داران اصفهانی تشکیل شد که هدف از آن برپایی یک کارخانه نساجی بود. دو سال بعد در آذر ۱۳۱۳ کارخانه نساجی «ریسباف» به راه افتاد و موجی از شادی و خودباوری را در مردم اصفهان ایجاد کرد.

    این آغاز کار بود. در سال بعد شرکت زاینده رود برای برپایی کارخانه زاینده رود به ثبت رسید، مدتی بعد کارخانه شهرضا و سپس نختاب راه اندازی شدند. پس از آن کارخانه های ریسندگی دهش (بعدها نور نام گرفت) و پشمباف برپا گردیدند و آخرین کارخانه ای که در دوره رضاشاه به این گردونه پیوست، صنایع پشم بود. این کارخانه های عظیم آن قدر سریع سربرآوردند که در همان زمان آگاهان و مطلعین شگفت زده شده بودند. مدیر روزنامه اخگر در سال ۱۳۱۵ ش نوشت:

    «تشکیل شرکت های پیاپی و تاسیس موسسات بسیار مفید اقتصادی که علی التوالی در شهر زیبای اصفهان به عمل می آید، راستی نه تنها کلیه اهالی کشور را دستخوش بهت و حیرت ساخته است، بلکه خود ما که زاده این شهر هستیم و از تمام امور و جریانات مادی و معنوی آن خود را آگاه می دانستیم، صراحتا اقرار می کنیم این همه موفقیتی که در تشکیل شرکت ها و تاسیس کارخانه ها نصیب اصفهان شده است، ما و بلکه تمامی اهالی اصفهان و حتی گاهی خود موسسین شرکت ها را دستخوش بهت و حیرت ساخته است.» (روزنامه اخگر، ش۱۱۷۹، ۱۲ مهر ۱۳۱۵)

    این کارخانه های معظم که در جنوب زاینده رود سر بر آوردند، اصفهان را در طول مدت پنج سال به یک شهر صنعتی و نساجی تبدیل کردند. بیش از ۱۰ هزار کارگر به طور مستقیم در این کارخانه ها مشغول کار شدند. هزاران نفر دیگر نیز به شکل جانبی از این صنعت منتفع می شدند. کارگران زیادی برای کار به اصفهان روی آورده و شهر به یکباره چند برابر شد. از قبل سود سهام، ثروت زیادی عاید مردم شهر شد. شهرداری نیز با در آمدها و عوارضی که از قبل کارخانه ها نصیبش می شد، توانست شهر را رونقی داده و امور زیربنایی آن، مثل احداث خیابان های تازه و آسفالت کاری خیابان ها را انجام دهد. برای هماهنگی و بازاریابی بیشتر محصولات کارخانه ها، اداره صنایع و معادن شهر آغاز به کار کرد و نیز شرکت هایی برای تامین مواد اولیه کارخانه ها یعنی پشم و پنبه برپا شدند. به این اعتبار از سوی مطبوعات اصفهان «منچستر شرق» لقب گرفت.
    اینک به معرفی کارخانه ها می پردازیم:
    
     کارخانه وطن

     درست معلوم نیست دقیقا از چه زمانی فضل الله دهش، فرزند یک تاجر شیرازی و تحصیل کرده کالج بمبئی که در رشته صنایع فارغ التحصیل شده بود به فکر افتاد که یک کارخانه نساجی به اصفهان وارد کند، اما وی از سال ۱۲۶۵ش تا ۱۲۷۰ش در هندوستان اقامت داشته است. در این مدت ۳۰ سال که انقلاب مشروطیت و جنگ جهانی اول در ایران اتفاق افتاده بود، فضل الله دهش عرصه را آماده ندید که آرزویش را برآورده کند. پس حدود سال ۱۳۰۰ش به آلمان مسافرتی کرده و با مهندس آلمانی شونمان کارخانه ریسندگی و بافندگی را تهیه و سپس از راه بین النهرین وارد ایران کرد. وی آن را در محل عمارت صفوی هفت دست که رو به ویرانی می رفت و البته مالکیت آن را داشت، نصب کرد. حدود یک سال بعد، در مرداد ۱۳۰۴ قسمت ریسندگی این کارخانه افتتاح یافت. بخش بافندگی کارخانه هنوز باقی مانده بود که به تدریج سوار شده و یک سال بعد دوباره خبر افتتاح کارخانه در روزنامه ها درج شد. دو سال بعد مالکیت کارخانه به طور کامل به دست کازرونی افتاد. این کارخانه روز به روز راه ترقی را می پیمود و یکی از پسران حاج محمد حسین به نام میرزا محمدجعفر مدیریت کارخانه را بر عهده گرفته بود. در مهر ۱۳۱۰ کارخانه وطن در آگهی تبلیغی خود اعلام کرد: «بهترین پارچه های گواردین، پالتویی، فانتزی، اسپورتی و پتوهای کرکی اعلارا مطابق بهترین پارچه های اعلای اروپا» تهیه می کند. این کارخانه در آن زمان در شهرهای تهران، شیراز، مشهد و رشت مراکز فروشی برای محصولاتش باز کرده بود (اخگر، ش۶۵۰، ۴ مهر ۱۳۱۰).کارخانه وطن در سال ۱۳۵۲ به خارج از شهر اصفهان در شهرک صنعتی محمودآباد منتقل شده و هنوز هم پابرجا است.
    
     کارخانه ریسباف

     کارخانه ریسباف دومین کارخانه ریسندگی اصفهان بود و این امتیاز را داشت که اولین محصول کار و سرمایه جمعی مردم اصفهان بود. اگر کارخانه وطن حاصل ریسک پذیری یا جسارت فضل الله دهش بود، این کارخانه حاصل برنامه ریزی و سرمایه گذاری عده زیادی از مردم شهر بود. شرایطی که در آن کارخانه ریسباف راه اندازی شد نیز حائز اهمیت است.

    موضوعی که در برپایی شرکت های بزرگ در اصفهان بی تاثیر نبود، مسافرت رضاشاه به این شهر در آبان ۱۳۱۱ و ملاقات وی با سرمایه داران و تجار شهر بود. وی آنان را تشویق و بلکه تهدید کرد باید سرمایه خود را در قالب شرکت به کار تولیدی وارد کنند. او رضا افشار، حاکم اصفهان را نیز موظف به مدیریت کار کرد. می توان تصور کرد اطاعت امر حاکم قلدر و مستبدی مانند رضاشاه بیش از جنبه های اقتصادی اعیان شهر را به تلاش وادار کرده و مدیران شهر، خصوصا حکمران را به تکاپوی اضطراب آوری انداخته باشد.

    هم شخصیت حاکم اصفهان و هم دستور رضاشاهی باعث شد تجار با هول و هراس گرد یکدیگر نشسته و قرار شد هر کس هر چه دارد بر دایره بریزد! دستورشاهی و فضای اداره حکومتی، تجار را دست به جیب کرد. قرار شد معلوم شود هر کس چقدر می پردازد. که یک سوم آن را فورا و دو ثلث بقیه را بعدا ادا کند. جلسه ای که تشکیل شد پولی در حدود سیصد و شصت هزار تومان جمع شد.

    برای نام شرکت از دو کلمه «ریسندگی» و «بافندگی» اجزای اول را کنار هم نهاده و «ریسباف» را ساختند. در همان جلسه سیدجواد کسایی که جزو اعضای اتاق بازرگانی اصفهان نیز بود و بعدها به ریاست این اتاق برگزیده شد به مدیریت عامل شرکت انتخاب شد. انتخابی که بعدها معلوم شد بسیار بجا بوده است. پشتکار و کاردانی کسایی موجب شد ریسباف خیلی زود در محور خیابان چهارباغ بالاسرپا شده و به مرحله سوددهی برسد. امری که بسان یک دایره تشدیدکننده، تشکیل دیگر شرکت ها و هجوم سرمایه ها به صنعت نساجی را باعث شد.

    کارخانه ریسباف در زمینه تولید ریسمان نخی، پارچه پنبه ای و نیز پارچه پشمی فعالیت خود را آغاز کرد. چنان که شیوه کارخانه های نساجی است، ابتدا بقچه های ریسمان کارخانه به بازار آمد. سرانجام نیز در آذر ۱۳۱۳ طی جشنی قسمت بافندگی پنبه و پشم کارخانه راه اندازی و کارخانه به تولید پارچه های نخی و پشمی مشغول شد. مدتی بعد تولید پتو نیز در برنامه کارخانه قرار گرفت.
    
     کارخانه زاینده رود

     یک سالی از راه اندازی کارخانه ریسباف نگذشته بود که در اوایل سال ۱۳۱۴ زمزمه برپایی کارخانه دیگری در اصفهان برپا شد. این بار خاندان کازرونی به فکر تاسیس یک کارخانه دیگر افتاده بودند. در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۱۴جلسه هیات موسسین برپا شد. ۳۰۰ نفر شرکا و سهامداران کارخانه شرکت سهامی ریسندگی و بافندگی زاینده رود بودند و آن قدر در مدت کوتاهی سرمایه جمع شده بود که از سطح نیاز بالازده بود. امری که حکمران شهر را شگفت زده کرد. عبدالرحیم محمودیه نیز به مدیریت عامل کارخانه منصوب شد. وی داماد حاج محمد حسین کازرونی بود.

    با توجه به سرمایه مادی بالاو نیز تجربه ای که خاندان کازرونی در کارخانه داری با خود داشتند، در اردیبهشت ۱۳۱۵ اولین سری نخ کارخانه وارد بازار شد. یعنی خرید زمین، ساخت عمارت و نصب ماشین آلات کمتر از یک سال طول کشید. در مرداد همان سال نیز نصب ماشین آلات بافندگی به پایان رسید و پارچه کارخانه زاینده رود به بازار آمد.
    
     کارخانه شهرضا

     هنوز سالگرد بهره برداری از کارخانه زاینده رود نرسیده بود که اعلام شد شرکت دیگری به نام شرکت شهرضا در حال تاسیس است. نام این شرکت به این خاطر بود که عده ای از سرمایه داران آن شهر با چند سرمایه دار اصفهانی تصمیم به تاسیس شرکت مذکور گرفته بودند. شرکتی که می خواست یک کارخانه نخ ریسی را برپا نماید.

    از شهرضا خاندان میربد و از اصفهان خاندان بنکدار در برپایی این کارخانه سهم بسزایی داشتند. سید مصطفی بنکدار که در همان جلسه به ریاست هیات رئیسه شرکت انتخاب شده بود، به همراه برادرش سید محمد، از مدت ها پیش در کار مدیریت دو کارخانه پنبه پاک کنی خود در جرقویه و جنوب اصفهان بودند.

    یک چیز برای کارخانه شهرضا حل ناشده باقی ماند. آیا کمبود آب در شهرضا موجب نمی شد کارخانه نساجی در آنجا با شکست مواجه شود؟ سرانجام دو ماه بعد این تردید با یک مسافرت حاکم اصفهان به پایان رسید. حاکم اصفهان از مقامات مرکز این اجازه را گرفته بود که محل کارخانه از شهرضا به اصفهان منتقل شود.

    حالاکه قرار شد کارخانه در اصفهان تاسیس شود، دیگر نام آن عوض نشد و به نام کارخانه شهرضا اصفهان خوانده می شد. این شرکت محلی در جنوب کارخانه ریسباف در همان محور چهارباغ بالاخریداری کرده و شروع به ساختن عمارت کرد. مدتی بعد نیز نخ و پارچه کارخانه شهرضا به بازار عرضه شد.

     کارخانه نختاب

     در مرداد ۱۳۱۴ اولین آگهی شرکت دیگری به نام «شرکت سهامی نختاب اصفهان» انتشار یافت. به موجب این آگهی شرکت قرار بود کارخانه ای در زمینه تولید نخ های قرقره برای خیاطی تاسیس کند مدتی بعد معلوم شد سرمایه شرکت ۲۱۵ هزار تومان است و عده ای از سرمایه داران مسلمان و کلیمی آن را تاسیس کرده اند. مدتی بعد سرمایه شرکت به حدود ۵ میلیون ریال رسید. مدیر شرکت یک یهودی به نام «ساسون» بود و کارخانه در حاشیه شمالی زاینده رود، روبه روی کارخانه وطن، در خیابان کمال اسماعیل برپا شد. این کارخانه فقط به تولید قرقره می پرداخت که به کار خیاطان می خورد.
    
     کارخانه پشمباف

     در آخرین ماه های سال ۱۳۱۴ دو شرکت معظم دیگر نساجی تشکیل گردید: پشمباف و صنایع پشم. هر دو نیز محور کار خود را بر پشم بافی گذاشته بودند: «شرکت سهامی ریسندگی و بافندگی پشم اصفهان» نخستین مجمع عمومی خود را در منزل سید احمد روغنی در روز ۲۱ بهمن ۱۳۱۴ برگزار کرد. آنها حسین صحت را به عنوان رئیس هیات مدیره انتخاب کردند. پشمباف سرانجام در سال ۱۳۱۹ راه اندازی گردید. محل این کارخانه در آن سوی پل خواجو بود. پشمباف به تولید پارچه های پشمی می پرداخت.
    
     کارخانه صنایع پشم

     اولین مجمع عمومی این کارخانه در ۱۴ اسفند۱۳۱۴ در باغ علی همدانیان برگزار شد. از همین زمان معلوم است که ایشان در «شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان» بیشترین نقش را خواهد داشت. در گزارشی که روزنامه از نخستین مجمع عمومی شرکت مذکور ارائه داده است معلوم می گردد که ۴۵۰ نفر از سهامداران گرد آمده و با حضور حکمران و مقامات شهری، هیات مدیره و هیات بازرسان شرکت را معین کرده اند. هیات مدیره نیز از میان خود محمدشیخ زاده هراتی را به ریاست هیات مدیره و مدیر عامل شرکت برگزیدند. علی همدانیان و حاج عبدالحسین دهدشتی نیز به عنوان نایب رئیس انتخاب شدند.

    شرکت صنایع پشم که مبنای کار خود را بر پشم بافی یعنی ساخت پارچه ها و پتوهای پشمی نهاده بود، با سرمایه ۶ میلیون ریال آغاز به کار کرده و یک سال بعد سرمایه خود را به ۹ میلیون ریال افزایش داد. «باغ زرشک» واقع در محور چهارباغ بالامورد توجه مدیران شرکت قرار گرفت و کارخانه را در آنجا بنا نهادند. خیلی زود پارچه های پشمی این کارخانه از زیر دستگاه های نساجی به بازار عرضه شد.
    
     کارخانه رحیم زاده

     عبدالرسول رحیم زاده (روغنی) یکی از تجار اصفهان بود که در سال ۱۳۱۲ به برپایی یک کارخانه نساجی در خیابان شاهپور (شهید بهشتی فعلی) اقدام کرد. در آگهی تاسیس شرکت نسبی حاج سید عبدالرسول روغنی و شرکا، آمده است: «جهت واردکردن و به کار انداختن یک دستگاه کارخانه ریسندگی ریسمان و کلیه معاملات مربوطه به خرید و نصب و جریان کارخانه مزبور» این شرکت تاسیس شده و سید محمد کتابی برای مدت هفت سال مدیریت این شرکت را برعهده دارد. کارخانه رحیم زاده فقط به تولید نخ مشغول بود.
    
     کارخانه ریسندگی دهش (نور)

    فضل الله دهش که راجع به نقش وی در وارد کردن کارخانه وطن مطالبی آمد، بعد از فروختن سهم خویش به حاج محمدحسین کازرونی به وارد کردن یک کارخانه برق اقدام کرد و از طریق فروش برق به شهرداری، موسسات و خانه های مردم، سود فراوانی به دست آورد؛ اما در سال ۱۳۱۳ شاید به خاطر مشاهده وضعیت پرسود صنعت نساجی، به فکر افتاد یک کارخانه نساجی نیز وارد کند. او در اطراف پل خواجو کارخانه «ریسندگی برق» را بنا نهاد و در سال ۱۳۱۴ این کارخانه در حال ساخت بود. سرانجام در سال بعد کارخانه ریسندگی دهش یا ریسندگی برق که بعدها کارخانه نور هم نامیده می شد به راه افتاده و نخ آن وارد بازار شد. کارخانه مذکور صرفا به تولید نخ می پرداخت.

نویسنده: عبدالمهدی رجایی