گفت و گو با آقای محمود برادران / چشم انداز صادرات یک میلیارد دلاری فرش ماشینی

سایت خبری تحلیلی ساعت ۲۴- داوود اویسی – محمود برادران دانشجوی دکترای نساجی دانشگاه یزد ، دبیر انجمن علمی فرش دستباف کاشان  و عامل توسعه خوشه فرش ماشینی کاشان، آران و بیدگل ، یکی از کارشناسانی است که مطالعات گسترده ای درباره این صنعت انجام داده است.برادران  از مطالعه ای سخن می گوید که وضعیت این صنعت را در سه سطح شهرستان، کشور و بین المللی مورد کنکاش قرار داده و بر اساس این مطالعه یک برنامه سه ساله تدوین و به مرحله اجرا درآمده است.

شروع این برنامه از چه زمانی بوده است؟

این مطالعه در سال ۱۳۸۷ شروع و تا انتهای سال ۱۳۸۸ مطالعات اولیه به اتمام رسید و از ابتدای سال ۱۳۸۹ برنامه های عملیاتی ما شروع و در سال ۱۳۹۱ این برنامه به انجام رسید. هدف اصلی کار توسعه بازار بود و ما باید به آن برسیم. براساس مطالعات مشخص شد که در سطح ملی مشکلات جندانی وجود ندارد و فرش در همه جا شناخته شده است و بازار بسیار خوبی داردو در هر شهری می توان نمایندگی یکی از تولیدکنندگان داخلی را یافت که فرش ماشینی را عرضه می کند، اما از جنبه بین المللی  با توجه به صادرات ۷۴ میلیون دلاری آن سال ها مشاهده کردیم که جایگاه خاصی نداریم . بر همین اساس اولین گام برنامه برمبنای توسعه صادرات شکل گرفت . این برنامه براساس دلار حدود هزار تومان طراحی شد که کار بسیار مشکلی بود اما در پایان سال ۱۳۹۱ ما شاهد ۲۵۰ درصد رشد در صادرات بودیم و رقم ۷۴ میلیون دلار به بیش از ۳۰۰ میلیون دلار رسیده بود. البته این ابتدای کار بود و هدف اصلی ما رسیدن به یک میلیارد دلار صادرات قرار داشت که فکر می کنم با توجه به نرخ فعلی دلار کاملا در دسترس قرار دارد.

ما بر روی بخش اقتصاد فرش ماشینی متمرکز بودیم و تلاش داریم در درون دولت برای این صنعت که ۵۴ درصد کل صنعت این شهرستان را  به خود اختصاص داده  برنامه ریزی کنیم در حال حاضر این صنعت بر روی زندگی افراد زیادی تاثیر دارد و اگر برای این صنعت مشکلی بوجود بیاید و از رشد باز بایستد،تبعات آن گریبان گیر بسیاری از مردم شهرستان خواهد شد. هدف ما توسعه و رشد این صنعت بوده  زیرا پتانسیل آن وجود دارد.

نوسازی خطوط تولید یکی از مهمترین مباحث در رسیدن به بازارهای جهانی است و اگر تولید کننده ایرانی به دنبال ورود به بازارهای جهانی است باید بتواند براساس استانداردهای بین المللی تولید کند، در بحث تکنولوژی این صنعت در چه جایگاهی قرار دارد؟

در زمینه تکنولوژی خوشبختانه در سطح بسیار خوبی قرار داریم و جدیدترین تکنولوژی ها و ماشین آلات در خطوط تولید کارخانه های ایرانی نصب و در حال تولید هستند و بسیاری از اولین های دنیا در کارخانه های ایران و کاشان به بهره برداری رسیدند. اولین دستگاه ۷۰۰ شانه در ایران راه اندازی شد، اولین دستگاه ۵ متری و اولین دستگاه هزارشانه در کاشان راه اندازی شد. فرش هزار شانه ایران در دنیا نمونه است و حتی خود بلژیک نیز آن را ندارد و تنها در کاشان تولید می شود. در حال حاضر حدود ۱۰ شرکت در کاشان این دستگاه را دراختیار دارند و فرش ۱۰۰۰ شانه تولید و به بازار عرضه می کنند.

از نظر تکنولوژی ما به روز هستیم اما کسانی که در تولید هستند دارای سطوح مختلفی هستند  در حال حاضر۸۰۰ کارگاه به تولید اشتغال دارند که شامل ۱۰۰ کارگاه  ثبت نشده و ۷۰۰ کارگاه ثبت شده هستند. همه این تولید کنندگان در یک سطح قرار ندارند و در حدود ۵۰-۶۰ کارگاه در سطح A هستند و دستگاه های به روز را به کار گرفته اند و در حدود ۱۰۰-۱۵۰ کارگاه  دارای دستگاه هایی دارای سطح B  هستند که کار آن ها هم توجیه پذیر است اما  تعداد ۵۰۰ دستگاه قدیمی هم در حال کار است که از جمله پایه گذاران صنعت فرش ماشینی در کاشان بوده اند . این صنعت از سال ۱۳۶۲ تا سال ۱۳۷۰ در کاشان پا گرفت و این مهم بواسطه همین دستگاه ها بوده که در کاشان کپی برداری و ساخته شده است و هنوز مشغول به کار هستند. اما تکنولوژی در دنیا  رو به پیشرفت است و متاسفانه ما در بخش هایی باید سرمایه گذاری می کردیم که از آن غافل بوده ایم. ما در کاشان دارای صنعت ماشین سازی بودیم و حدود ۱۰ شرکت در این زمینه فعال بودند و تحویل دستگاه ها باید تا شش ماه در نوبت قرار می گرفتیم اما سیاستی مبنی بر حمایت از این شرکت ها وجود نداشت تا آن ها بتوانند خود را با تکنولوژی روز همگام کند، آن ها را به نمایشگاه های بین المللی بفرستد یا نیروهای متخصص را تربیت و در اختیار آن ها قرار دهد و این بی توجهی باعث شد آن ها در یک سطح باقی ماندند و در عمل از بین رفتند.

ما تکنولوژی روز را داریم و باید به فکر یک سری دستگاه هایی قدیمی باشیم که با توجه به افزایش قیمت حامل های انرژی حاشیه سود خود را از دست داده اند و از سوی دیگر تولید آن ها نیز نسبت به تکنولوژی روز دنیا پایین و در حدود نصف است و با توجه به بالا رفتن هزینه کارگری و سایر هزینه ها ، این گروه از تولید کنندگان که سطح تولیدشان به دلیل برخورداری از ماشین آلات قدیمی ثابت مانده تحت فشار قرار دارند.

راهکارهای مختلفی برای حل این معضل دیده شده است و از جمله این که واردات داشته باشیم و به جای هزینه های گزافی که این دستگاه های قدیمی بر دوش تولید کننده تحمیل می کند ماشین آلات جدید از خارج وارد شود. اگر دولت بخواهد که وارد این موضوع شود راهکارهای مختلفی برای برطرف کردن مشکلات این گلوگاه وجود دارد. اگر بخواهیم صادرات این صنعت را رشد بدهیم و آن را به حدود یک میلیارد دلار برسانیم مستلزم آن است که بتوانیم این صنعت را گسترش بدهیم و این گسترش نیز نیازمند ماشین آلات و سرمایه گذاری است.البته این بستگی به سیاست های دولت دارد که آیا تنها به فکر تزریق دلار است یا برای سیاست های دیگری نیز برنامه دارد.

تامین مواد اولیه یکی از مهمترین دغدغه های تولیدکنندگان فرش ماشینی به شمار می رود و با توجه به این که تولید انحصاری این مواد در دست شرکت های  پتروشیمی است، گلایه های زیادی نسبت به دسترسی به مواد تولید داخل وجود دارد،چه راه حلی برای این مشکل وجود دارد؟

تولید فرش ماشینی از چند حلقه به هم پیوسته تشکیل شده و این مجموعه دارای تعدادی حلقه اولیه و انتهایی است. در زمانی که این صنعت پا گرفت برخی از این حلقه ها مانند تولید شکل گرفت و حدود سی سال است که فرش تولید می شود.از سوی دیگر این صنعت نیازمند برخی حلقه های جانبی  مانند تعمیر و نگهداری و خدماتی مانند آهار و چله پیچی است که باید راه اندازی شود. در یک شهرستان مانند مشهد اگر کارخانه ای بخواهد فرش ماشینی تولید کند چاره ای جز راه اندازی این حلقه ها در درون کارخانه ندارد که مستلزم هزینه های زیادی است و با توجه به اینکه این بخش ها از نظر بالانس تولیدی با هم هماهنگ نیستند یعنی به طور مثال شما باید ده دستگاه بافندگی داشته باشید تا یک خط آهار داشته باشید و چون این تعداد دستگاه بافندگی وجود ندارد خط آهار خالی می ماند. اما در کاشان این بالانس ایجاد شده وشرکت  بافنده فقط تولید می کند و شرکت دیگری آهار می زند.

اما با تمام این تفاصیل حلقه های دیگری نیز وجود دارد که  که دارای مشکل است و در راس ان تامین مواد اولیه است و در این بخش آن چیزی که در اختیار تولید کننده ماست ما با آن مشکل نداریم چون سرمایه گذار آن وجود دارد، نیروی کار متخصص در اختیار است و کار به خوبی انجام می شود که مثال آن بحث چله پیچی است و در حال حاضر بهترین دستگاه های چله پیچی در ایران ساخته می شود و در کار تولید به کار گرفته شده است . در بحث دستگاه های آهار نیز کارهای زیادی صورت گرفته و تولید آزمایشی شروع شده است. در جاهایی که حجم سرمایه گذاری کم مورد نیاز بوده افرادی وارد شده و کارها را انجام می دهند اما حلقه هایی وجود دارد که از دست تولیدکننده بخش خصوصی خارج است از جمله مواد اولیه.این مرحله ای است که دولت باید ورود کند زیرا راه اندازی واحد تولید  پتروشیمی در توان بخش خصوصی ما قرار ندارد. اگر قرار است که در این صنعت یک اتفاقی رخ دهد ما نیازمند یک حلقه بین حلقه های پتروشیمی و الیاف هستیم. البته بوده اند افرادی که می خواستند در این بخش وارد شوند اما متوجه شدند که به پتروشیمی وابسته می شوند که هیچ قانونی را رعایت نمی کند . در این بخش روابطی وجود دارد که شفاف نیست، در بورس کالا مشخص نیست که کالا به چه کسی واگذار می شود. در نظر بگیرید که من  مقدار زیادی پول در اختیار دارم و به بورس مراجعه می کنم و ۱۰ تن کالا می خرم و با توجه به این که من تولید کننده نیستم ، همین کالا را در خارج از بورس به مصرف کننده اصلی  می فروشم . دلیل این کار هم این است که مصرف کننده اصلی در آن زمان قادر به تامین و پرداخت نقدی نیست.

پیشنهاد ما این بوده است که کانون های سرمایه گذاری شکل بگیرد. البته ما برخی از شرکت های سرمایه گذاری در خصوص تامین این هزینه ها  مذاکره داشته ایم اما میزان سود این کار نسبت به بازارهایی چون مسکن و سکه و ارز چندان جذابیتی نداشت.راه حل نهایی ما نیز شکل گیری کانون سرمایه گذاری است و نیاز دارد که ما بتوانیم قواعد بازی را یاد بگیریم، قواعد اینکه چگونه ما می توانیم شرکت سرمایه گذاری موفق داشته باشیم.ما تجربه های تلخی در مورد کارهایی از این دست داریم که به عنوان مانع در سر راه شکل گیری شرکت سرمایه گذاری عمل می کند.در حال حاضر ۷۰۰ واحد ثبت شده وجود دارد که اگر هر کدام ۵۰  میلیون تومان سهم داشته باشند رقم قابل توجهی خواهد شد و در مواردی که به سرمایه گذاری نیاز است می تواند بسیار کارگشا باشد.دولت باید در جاهایی کمک کند و با آموزش و اجرای برخی از برنامه ها  و اعزام کارشناس به ایجاد این روابط بین اعضای این صنف کمک کند.یکی از حلقه های مفقوده این صنعت شرکت سرمایه گذاری است و در کنار آن در مطالع صورت گرفته بانک ، بیمه و شرکت سرمایه گذاری فرش دیده شده است. این مسایل دور از دسترس نیست و همانگونه که در ترکیه به اجرا درآمده در کشور ما نیز امکان پذیر است.

وضعیت ترکیه نسبت به ایران در صنعت فرش ماشینی چگونه است؟

ما مطالعات خوبی بر روی صنعت فرش ماشینی ترکیه داشته ایم . در ترکیه خصوصی سازی به خوبی اجرا شده و ما از این لحاظ از آن ها عقب هستیم ،حمایت های دولت از این صنعت بسیار زیاد است . زمانی که یک کالا صادر می شود در همان مبادی مرزی که برگه گمرگی صادر می شود ۱۰-۱۵ درصد جوایز تشویقی به حساب صادر کننده ریخته می شود، در حالی که صادر کننده ایرانی پس از سه سال مقداری سهام  می گیرد که جایی هم به کار نمی اید!

مکانیزم فروش ترکیه نیز بسیار کارآمد و با برنامه عمل می کند ان ها سالانه سی درصد فروش خود را افزایش می دهند این رقم برای ایران ۲-۵ درصد است. یک کارشناس ترک چندی پیش می گفت ترک ها برای زدن یک هدف دو تیر دارند و با مطالعه به سمت یک هدف می روند و با همان دو تیر هدف را می زنند اما شما  ایرانی ها سیصد تا تیر دارید و به صورت رگباری و بدون برنامه عمل می کنید تا شاید یکی از تیرها به هدف بخورد شاید هم نخورد.در بحث مواد اولیه ما ضعف داریم در حالی که ماده اولیه یا همان نفت و گاز را داریم اما ترکیه و بسیاری از کشورهای رقیب ماده اولیه را ندارند.ما در زمینه پلی لستر خودکفا هستیم برای پلی پروپپلن می توانیم تولید کنیم و خودکفا شویم ماده دیگر اکریلیک است که  تنها در کاشان و آران و بیدگل در روز ۲۰۰ تن مصرف داریم  که هر کیلوی آن ۳-۶/۳ دلار قیمت دارد و حدود ۷۰-۸۰ درصد مصرف مان را وارد می کنیم.

دانش و آموزش را هم می توان به عنوان حلقه های واسط  دانست که می توانند در پیشرفت این صنعت موثر باشند. آیا دانشگاه کاشان توانسته به این صنعت که مهمترین صنعت این شهر است از نظر علمی کمک کند؟

یکی از مهمترین مشکلات به بحث دانشگاه بر می گردد در حال حاضر در دانشگاه کاشان  یکی از قدیمی ترین گروه ها به رشته شیمی تعلق دارد که ۳۰-۴۰ سال قدمت دارد اما متاسفانه با وجود هیات علمی مجربی که دارد نتوانسته در بخش شیمی به این صنعت کمک چندانی بکند. دانشگاه هم یکی حلقه هایی است که باید برای آن برنامه جامعی داشته باشیم و به جای پروژه های مختلف بر روی یک پروژه مشخص متمرکز شویم .

 از سوی دیگر دانشگاه کاشان رشته ای که مربوط به فرش باشد را ندارد، در مورد فرش دستباف رشته ای وجود دارد که آن هم کارآمد نیست و دلیل آن هم اینست که ورودی هایی که وارد این گرایش می شوند همه دانشجویان گروه هنر هستند و این در حالیست که همه مسایل مربوط به فرش دستباف   نمی تواند در هنر خلاصه شود شاید ۵۰ درصد آن هنر باشد اما ۵۰ درصد دیگر هم مانند رنگرزی یا دار قالی می تواند تکنولوژی باشد. در سال ۱۳۷۹ در یک همایش پیشنهاد دادم که ورودی های این رشته را دو دسته کنیم گروهی از هنر و گروه دیگر از فنی و مهندسی وارد این رشته شوند.البته در چند سال اخیر  در دانشگاه آزاد کمی نسبت به نساجی توجه شده و امیدواریم که دانشگاه کاشان و دانشگاه آزاد نسبت به راه اندازی رشته فرش ماشینی اقدام کنند. فراموش نکنیم که ما می توانیم به عنوان یک مرکز دانشگاهی به عنوان یک پایه در صنعت فرش ماشینی برای سایر کشورها عمل کنیم.یک کالایی مانند تلفن همراه محصولی متعاق به کشورهای دیگر است و کارهای زیادی بر روی آن انجام گرفته و ما در نهایت می توانیم دنباله روی آن ها باشیم اما صنعت فرش و فرش ماشینی متعلق به ماست و ما می توانیم به عنوان یک مرکز مهم مطالعاتی در سطح جهان عمل کنیم و به عنوان یک مرکز تولید دانش مطرح باشیم.

به نظر می رسد که دانشگاه جامع علمی کاربردی باید در این رشته سرمایه گذاری کند، آیا این دانشگاه رشته ای مرتبط با صنعت فرش ماشینی دارد؟

این دانشگاه در ارتباط با فرش دستباف رشته ای را راه اندازی کرد اما با توجه به اینکه استقبالی از آن نشد  چندان فعال نبود. یکی  از مهمترین ضعف های این صنعت به تحصیل کرده های این رشته برمی گردد که وارد صنعت فرش ماشینی شده ایم اما هیچ تلاشی برای تدوین سرفصل های آن نکرده ایم، برای آن علمی بوجود نیاورده ایم و کتابی به نگارش در نیاورده ایم. در حال حاضر در مورد فرش ماشینی دو کتاب بیشتر وجود ندارد.

 یکی از گلایه های  صاحبان صنایع به بحث آموزش کارکنان ، کارگران و تکنسین ها بر می گردد، ان ها معتقدند که آموزش در صنعت فرش ماشینی و به طور کلی نساجی متولی نداردو آن ها مجبور هستند که آموزش کارکنان را خود بر عهده بگیرند که این موضوع نیز تبعات زیادی برای آن ها داشته است ، مطالعات شما در این مورد چه توصیه ای دارد؟

این هم از حوزه هایی است که دولت باید وارد شود.از سالیان پیش در کاشان مرکز فنی و حرفه ای تاسیس شده که گرایش نساجی ندارد! یک مرکز در اصفهان است که در زمان دولت قبل قرار بود که بازسازی شود و من هم به عنوان یک کارشناس در ان جلسات حضور داشتم. دستگاه های این مرکز بسیار خوب بود و با اینکه قدیمی بود اما کم کارکرد و سالم بود . من پیشنهاد دادم که بهتر است که هزینه نوسازی این مرکز را به راه اندازی بخش نساجی فنی وحرفه ای کاشان اختصاص دهیم اما متاسفانه به دلیل اینکه این اعتبارات متعلق به استان بود این پیشنهاد مورد توجه قرار نگرفت . پیشنهاد بعدی من این بود که دستگاه های قدیمی   مرکز اصفهان را به کاشان بفرستیم که شهری است دارای صنعت نساجی و نیازمند این ماشین آلات. متاسفانه این پیشنهاد نیز مورد توجه قرار نگرفت و این دستگاه ها در فضای باز و زیر باران زنگ زد و احتمالا به عنوان ضایعات فروخته می شود. مرکز اصفهان با ۵ میلیارد تومان تجهیز شد اما کارآموزی وجود ندارد که از این امکانات بهره ببرد و این در حالیست که در کاشان ما امکانات برای آموزش نیروهایی که باید در خطوط تولید مشغول باشند نداریم.

صادرات فرش ماشینی نیازمند یک برنامه منسجم مبتنی بر مطالعات است،مزیت های تولید کنندگان ایرانی و تنگناهای آن را چگونه ارزیابی می کنید؟

تولید فرش ماشینی یا هر کالای دیگر اگر  بازار داخلی را هدف قرار دهد مانند داد و ستدی است که در درون یک خانواده صورت می گیرد و عایدی چندانی برای کل خانواده نخواهد داشت. ما باید بازارهای کشورهای همسایه و شرکای تجاری خود را هدف قرار دهیم و تلاش کنیم تا تراز خود را با آنها مثبت کنیم. در بحث صادرات تا زمانی که نرخ برابری دلار هزار تومان بود ما کار چندانی در بخش صدور کالا نمی توانستیم انجام دهیم مگر گالاهایی که دارای کیفیت پایین بودند، به عبارت دیگر تولید کننده برای صادرات باید آنقدر کیفیت کالای خود را پایین می آورد تا برایش صادرات صرفه اقتصادی داشته باشد و این همان موضوعی بود که باعث شد ما بازارهایی چون عراق را از دست بدهیم و بازار کردهای عراق را به طور کامل در اختیار ترکیه قرار دادیم. اما در حال حاضر و با توجه به دلار سه هزار تومانی دارای صرفه اقتصادی است. در گذشته کالایی که در بازار داخل۵۰ هزار تومان فروخته می شد در بازار جهانی ۲۷-۲۸ هزار تومان قیمت داشت و در نتیجه دارای توجیهی برای صادارات نبود اما امروز و با توجه به نرخ دلار همان کالا ۸۰ هزار تومان خریدار دارد و در نتیجه دارای صرفه است. در حال حاضر برخی از تولید کنندگان به صورت انفرادی در حال بازاریابی در برخی از کشورها هستند اما به نظر می رسد در حلقه صادرات هم نیاز داریم تا دولت وارد شود و با یک برنامه منسجم و بهره گرفتن از توان بخش های مختلف دولت از جمله رایزن های اقتصادی در سفارتخانه ها و نمایندگی های سیاسی در خارج از کشور به کمک این صنعت بیایند.

بازاریابی انفرادی برخی از تولیدکنندگان در نهایت به ضرر همان تولیدکنندگان هم خواهد شد زیرا یک خریدار که مشاهده کند از سوی تعداد زیادی فروشنده پیشنهاد دارد تا آنجا که بتواند قیمت خرید خود را کاهش می دهد، اما اگر با یک نهاد یا تشکل طرف معامله قرار گیرد قدرت مانور خود را از دست می دهد. کشور ترکیه دارای تجربه بسیار خوبی است و در این کشور بیشتر کارها در دست بخش خصوصی است و با تشکیل دادن NGO های مختلف و دفاتر همکاری  توانسته اند یک مکانیزم فروشی را در دنیا راه اندازی کنند که سالانه ۳۰ درصد افرایش صادرات را محقق می کند. در حال حاضر صادرات برای تولید کننده ما اقتصادی است اما متاسفانه روش آن را بلد نیستیم. ما تلاش کردیم که در طی چهار سال با برگزاری نمایشگاه ها و تورها افراد دست اندرکار را با فضای تجارت در عرصه بین المللی آشنا کنیم. البته نقش دولت بسیار پر رنگ است و با ابزارهایی مانند جوایز صادراتی و ضمانت صادرات می تواند مسیر را هموارتر کند.