کتان ،سازنده الیافی ارزشمند در نساجی

کتان گیاهی است یکساله با ریشه های نسبتاً عمودی و منشعب همراه با ریشه های کناری طول ریشه اصلی آن گاهی اوقات به ۱۰۰ سانتی متر و ریشه های کناری به ۱۵ سانتی متر می رسد و در مناطق خشک ریشه آن به عمق زیاد خاک فرو می رود.

ارتفاع ساقه در کتان های لیفی به حدود ۶۵ تا ۱۰۰ و حداکثر ۱۵۰ سانتیمتر و در کتان های روغنی بین ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر است. در کتان های روغنی ساقه منشعب شده در صورتیکه در کتان لیفی انشعاب ندارد. کتان بطور کلی دارای یک ساقه اصلی است که گل ها و میوه و در نتیجه دانه در انتهای ساقه بوجود می آید. برگهای کتان بدون دمبرگ به رنگ سبز مایل به خاکستری و در طول ساقه بطور متناوب و به حالت افتاده قرار گرفته اند. هر برگ دارای سه بریدگی است و برگها از ماده مومی پوشیده شده اند. طول برگهای این گیاه حدود ۲۵ تا ۳۵ میلی متر و عرض آنها از ۲ تا ۱۵ میلی متر تغییر می کند. آرایش گل در انتهای ساقه تشکیل و شامل چندین شاخه فرعی منشعب می باشد که هر شاخه فرعی به یک گل ختم و هر گل نیز تبدیل به یک میوه می گردد. گل کتان از نوع پنتامر (۵ تایی) و خود بارور می باشند گلها در انواع مختلف به رنگهای سفید ، زرد ، صورتی ، قرمز ، آبی ، بنفش روشن و بنفش تیره بوده و هر گل دارای ۵ کاسبرگ ، ۵ گلبرگ ، ۵ پرچم و بساک می باشد. تخمدان دارای ۵ حفره است که در هر حفره دو تخمک وجود دارد که به دو دانه تبدیل می شود میوه کتان به صورت کپسول ۵ خانه ای است که در هر کپسول حداکثر ۱۰ دانه وجود دارد. دانه ها کتابی شکل و کشیده و تقریباً مستطیلی که یک طرف دانه ها پهن و بزرگ و طرف دیگر نوک تیز است. رنگ دانه در انواع مختلف از قهوه ای ، قهوه ای مایل به زرد ، زرد تیره ، قهوه ای مایل به سیاه تا سیاه تغییر می نماید. کتان به طور کلی به دو گروه تقسیم می شود :

۱- کتان لیفی که برای تهیه الیاف آن کشت می شوند.ارتفاع ساقه آنها بیش از کتان روغنی و بدون انشعاب است. طول معمولی الیاف موجود در ساقه آنها حدود ۱ تا ۴ و حداکثر ۹۰ سانتی متر وقطر الیاف آنها بین ۸ تا ۲۵ و بطور متوسط ۱۲ تا ۱۸ میکرون بوده و اغلب در برابر بیماریهای ویروسی مقاومند. ۲- کتان روغنی که برای تهیه روغن موجود در دانه آن کشت می شود. ساقه آن کوتاهتر از کتان لیفی و مقدار روغن موجود در دانه آن بین ۳۰ تا ۴۰ و گاهی اوقات ۴۵ درصد می باشد. این کتان برای تذکره رشد و نمو و تولید دانه احتیاج به هوای گرم دارد. تذکر: قدمت زراعت کتان به ۱۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰ سال قبل از میلاد می رسد.و کشت آن در مدیترانه قفقاز و خاور دور متداول بوده و از ساقه آن استفاده می شده است اولین کتانی که در ناحیه مدیترانه کشت گردید کتان چند ساله Linum angustifolium بوده که در حال حاضر کتان زراعی L.usitatissimum که منشأ آسیایی دارد جایگزین آن شده و به حالت یکساله و چند ساله رشد می نماید.

نیاز اکولوژیکی

آب و هوا : کتان گیاه مخصوص مناطق گرم و معتدل است و در طول دوره رشد به نسبت انواع مختلف احتیاج به هوای معتدل و یا گرم با رطوبت کافی دارد سرما و یخبندان عامل محدود کننده رشد و نمو آن است که علاوه بر عدم رشد موجب کم شدن و کیفیت و کمیت محصول می شود و در مرحله تولید جوانه و خروج آن از خاک اگر درجه حرارت محیط به (۵-) درجه سانتی گراد برسد گیاه جوان کلی از بین خواهد رفت. کتانهای روغنی برای رشد و نمو نسبت به کتانهای لیفی گرمای بیشتری نیاز دارند و این نوع کتان طالب مناطق گرم و خشک یا نیمه گرمسیر است. کتانهای لیفی طالب مناطق معتدل با رطوبت کافی بوده و درصو رتیکه در مدت ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز دوره رشد نمو آنها حدود ۷۰۰ میلی متر باران ببارد زراعت موفقی خواهند داشت.

کتانهای پائیزه شامل کتانهایی است که طول دوره زندگی آنها طولانی و مقاومت آنها در مقابل سرما زیاد است و سرمای تا (۱۲-) درجه را بخوبی تحمل می نمایند کتانهای روغنی جز و این دسته محسوب می شوند. کتانهای بهاره شامل انواعی می باشند که طول دوره رشد آنها کمتر از پائیزه و در دوره رشد بویژه در اوایل دوره زندگی به سرما نیازی ندارند و اگر هوا سرد باشد بخوبی رشد نمی کنند زیرا در مقابل سرما حساس می باشند این دسته شامل کتانهای لیفی یا فیبری هستند. بطورکلی کتان گیاهی روز بلند است و هر گاه طول روز ۱۴ تا ۱۸ ساعت باشد گل دهی گیاه در مدت ۱۰ تا ۱۵ روز انجام و به اتمام خواهد رسید. خاک:زمین جهت کشت کتان باید دارای عمق کافی و کاملاً قابل نفوذ باشد و از طرفی باتلاقی و زه دار نباشد خاکهای رسی شنی بدون زه و نسبتاً عمیق همچنین خاکهای لمونی که دارای مواد غذایی کافی باشند برای کشت این گیاه مناسبند. PH خاکهائی که دارای pH حدود ۷ و یا کمی اسیدی باشند برای کاشت آن مناسبند لیکن بهترین pH بین ۵/۵ تا ۷ می باشد. خاکهای شنی و خاکهایی که دارای هوموس زیادی می‌باشند برای کاشت کتان مناسب نیستند.زیرا زیادی هوموس روی الیاف همچنین مقاومت گیاه در برابر ورس موثر واقع شده و مقاومت گیاه را در مقابل ورس کم می کند (البته در مورد کتان لیفی) کشت کتان روغنی بر خلاف کتان لیفی در خاکهای هوموسی نتیجه بخش بوده و به علت زیادی ازت تعداد شاخه ها و مقدار محصول را بالا می برد. تقویت زمین،بطور کلی مواد مورد نیاز اصلی کتان عبارتند از: فسفر، پتاس و ازت در زمینی که کتان روغنی کاشته می شود افزایش فسفر به زمین موجب ازدیاد روغن شده و وجود اسید فسفریک تاثیر نسبی در زود رسی محصول دارد.

مقدار مواد مورد نیاز کتان بر حسب شرایط محیط و جنس خاک به قرار زیر است : کتان لیفی ازت خالص ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ، کتان روغنی : ازت خالص ۸۰ کیلوگرم در هکتار فسفر خالص برای هر دو نوع کتان حدود ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار (به صورت ) در خاکهایی که از لحاظ پتاس خیلی ضعیف باشند می توان برای جبران کمبود بین ۷۵ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار پتاس اضافه نمود. ضمناً می توان ۳۰ تا ۴۰ تن در هکتار کود دامی پوسیده به خاک اضافه کرد و همراه با شخم پائیزی به زیر خاک فرو برد. بطورکلی نیاز کتان به پتاس و ازت چندان زیاد نبوده لیکن نیاز آن به فسفر زیاد است زیادی ازت در زمین سبب کاهش کیفیت الیاف و کلفت شدن آنها می گردد. تناوب : بهترین گردش زراعی برای کتان بعد از غلات مانند گندم و چاودار است همچنین می توان آنرا بعد از سیب زمینی و یا چغندر قند به شرط آنکه زمین فاقد علف هرز باشد کشت نمود. از کشت کتان در زمینهایی که چند سال متوالی غلات کاشته شده و همچنین از کشت متوالی آن در یک زمین باید خودداری نمود. کشت کتان را بعد از شبدر ، یونجه و یا نباتات علوفه ای می توان انجام داد.

آماده سازی زمین

زمینی که کتان کاشته می شود نباید علف هرز و بقایای محصول سال قبل را داشته باشد همچنین باید خاک دارای عمق کافی و قسمت سطح الارض آن نرم و قابل نفوذ باشد. لذا باید زمین را در پائیز و قبل از شروع سرمای زمستان و یخبندان شخم زد و عملیات تکمیل تهیه زمین را قبل از بذر پاشی انجام داد. در بهار قبل از کاشت زمین را باید دیسک زد تا کلوخها کاملاً خرد شده علفهای هرز نیز زیر خاک قرار گیرند. انتخاب و آماده کردن بذر : ابتدا باید نسبت به انتخاب واریته مورد نظر اقدام شود و بهتر است قبل از کاشت بذر آنرا با مواد ضد عفونی کننده برای جلوگیری از سرایت بیماریهای قارچی ضد عفونی نمود. مقدار بذر برای تولید کتان حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلو در هکتار که در مناطق مرطوب می توان ۱۶۰ تا ۱۸۰ کیلوگرم مصرف نمود. مقدار بذر مصرفی برای کتان لیفی روغنی حدود ۳۵ تا ۶۰ و حداکثر ۸۰ کیلوگرم در هکتار می باشد. فواصل گیاهان در روی خطوط در مورد کتان لیفی بین ۷ تا ۱۰ و در مورد کتان روغنی حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر باید در نظر گرفته شود. عمق کاشت بذر کتان در شرایط مناسب زراعتی و خاک حدود ۱ سانتی متر است خصوصیات واریته انتخابی شامل : (۱) مقاوم به سرما (۲) مقاوم به ورس

کاشت

کتان تابع شرایط منطقه ، نوع خاک و نوع کتان می باشد. معمولاً اراضی سبک را بایستی زودتر کشت کرد و سپس به کشت زمینهای سنگین اقدام نمود. از طرفی کتانهای پائیزه را باید زمانی کشت کرد که تا قبل از شروع سرمای زیاد گیاه بخوبی رشد کرده و بتواند در مقابل سرمای زمستان مقاومت نماید. کتانهای بهاره را موقعی کشت می نمایند که سرمای زمستان بکلی بر طرف شده و خطر سرمازدگی در پیش نباشد. تاریخ کشت کتانهای بهاره با در نظر گرفتن شرایط جوی از اوایل فروردین تا اوایل اردیبهشت می باشد. کشت خطی کتان به مراتب بهتر از کشت دست پاش بوده در اینصورت فواصل بوته ها ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر و فاصله ردیف ها ۵۰ سانتی متر خواهد بود. در صورتیکه بذر پاشی در شرایط مساعد و خوب انجام شود حدود ۹۰ درصد بذور در مدت پنج روز جوانه تولید می نمایند. در این شرایط هر گاه تعداد بذر جوانه زده در ۵ روز کمتر از ۹۰ درصد باشد. باید مقدار بذر بیشتری کاشته شود تاکمبود قوه نامیه جبران شود زمانی که تعداد بذر سبز شده کمتر از ۷۵ درصد باشد،باید نسبت به کشت مجدد و یا واکاری اقدام نمود.

دوره رشد

کتان گیاهی است یکساله با ریشه های ضعیف و دوره رشد و زندگی آن حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز (در مورد کتانهای بهاره) است. به علت کوتاه بودن دوره رشد لازم است در موقع جوانه زدن مواد غذایی کافی و لازم در اختیار گیاه باشد کتان در شرایط مناسب بین ۵ تا ۸ و حداکثر ۱۵ روز بعد از کاشت جوانه تولید کرده و جوانه آن از خاک خارج می شود و حدود ۷۰ روز بعد از تولید جوانه گل دادن آن شروع می گردد و ۳۰ تا ۴۵ روز بعد ار ظهور اولین گل دوره رشد آن کامل و محصول رسیده و آماده برداشت می باشد.

داشت

۱) مراقبتهای لازم در کشت کتان آبیاری و وجین و مبارزه با بیماریها و آفات می باشد. آبیاری : در مناطقی که باران به اندازه کافی می بارد می توان کتان لیفی را به صورت دیم کشت نمود. کتان روغنی در طول دوره زندگی نسبت به کتان لیفی به آب بیشتری نیاز دارد در مناطقی که هوا گرمتر است باید کشت گردد و زمان لازم برای رشد آن حدود ۱۰۰ تا حداکثر ۱۲۰ روز می باشد که در این مدت لازم است به مقدار کافی آبیاری شود. وجین : لازم است در زمان رشد کتان یک یا دو مرتبه مزرعه وجین شود و دقت شود که در موقع وجین بوته های کتان تکان نخورند زیرا به علت داشتن ریشه های ضعیف امکان از بین رفتن آنها وجود دارد. در صورت زیادی علفهای هرز می توان از علف کشهای شیمیایی استفاده نمود که بهترین زمان مبارزه با علفهای هرز با این مواد موقع ظهور گلهای کتان است. بیماریها و آفات و) آفات مهم کتان عبارتند از : Longitarsus parsulus و Aphtona euphorbia که برای مبارزه با آنها ضد عفونی کردن بذور با لیندین و یا طعمه پاشی در سطح خاک موثر می باشد از دیگر آفات تر یپش کتان می باشد که با حشره کشها می توان با آن مبارزه نمود.

از بیماریهای مهم کتان عبارتند از : ۱- زنگ کتان که راه مبارزه با آن شامل جمع آوری بقایای گیاهی و معدوم نمودن آنها – رعایت اصول آیش و تناوب – ضد عفونی بذور قبل از کاشتر استفاده از ارقام مقاوم می باشد. ۲- بوته میری کتان. ۳- انگل های گلدار که شایع ترین آنها در مناطق ساحلی شامل سس می باشد. ۴- ورس که می تواند به علت مصرف بیش از حد ازت و آبیاری بی رویه باشد.

برداشت

برداشت کتان لیفی: برای برداشت کتان لیفی باید به مسائل زیر توجه داشت (۱) رشد ساقه کامل شده و ارتفاع قابل استفاده آن بین ۷۰ تا ۹۰ سانتی متر باشد. (۲) ساقه کاملاً خشک نشده و نسبتاً نرم باشد زیرا ساقه های نرم الیاف ظراف تر و نرمتر تولید می نمایند (۳) قطر ساقه بیش از اندازه ضخیم نشود (حدود ۲ تا ۴ میلی متر) زیرا ساقه های قطور الیاف زبر و خشن تولید می کنند. (۴) ساقه ها در حالت طبیعی کاملاً ایستاده قرار گرفته ، خمیده و یا خوابیده نباشند زیرا ساقه های خمیده و ورس کرده (خوابیده) محصول کمتری تولید کرده الیاف شکسته نیز کیفیت خوبی ندارند. (۵) برداشت زود و به موقع کیفیت الیاف را بهتر کرده و بقایای ساقه و خرده کاه آن نیز دارای کیفیت بالائی می باشند. ۹- برداشت کتان بذری یا روغنی کتان روغنی را هنگامی باید برداشت نمود که ساقه و برگها شروع به زرد شدن نموده و حدود دو سوم برگها ریزش نامایند. در این حالت رشد کپسولها کامل شده و شروع به زرد شدن نموده اند و قبل از آنکه کپسول ها تیره رنگ شده و به رنگ قهوه ای تیره در آمده و همچنین قبل ار سفت شدن (زیر فشار ناخن له نشوند).

بایستی عمل برداشت انجام شود. این زمان معمولاً حدود ۳۰ تا ۳۵ روز پس از ظهور گل ها می باشد. در موقع برداشت کتان لیفی باید دقت نمود که تمام طول ساقه برداشت شود. بهترین وسیله برداشت استفاده از ماشینهای مخصوص است این نوع ماشینها ساقه ها را پس از قطع از نزدیک سطح زمین در دسته های کوچک ۳ تا ۵ کیلوگرمی دسته بندی کرده و آنها را به شکل مخروط در روی زمین باقی می گذارد. برای سهولت برداشت می توان چند روز قبل از شروع کار برگهای موجود در روی گیاهان را بوسیله سموم مختلف برگ ریز مانند دی کات Diquat و غیره به نسبت ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم در هکتار که سبب ریزش برگها می شوند از بین برد. تا عمل برداشت ساده تر انجام شود.ماشینهای برداشت می توانند روزانه ۳ تا ۵ هکتار را برداشت نمایند.پس از برداشت الیاف موجود در ساقه ها را به دو روش استفاده از آب گرم و یا لیف کشی روی زمین جدا می کنند. مقدار محصول کتانهای روغنی بین ۷۰۰ تا ۱۷۰۰ کیلو و در هکتار متغیر است. لیکن اگر عملیات زراعی کامل باشد این مقدار به ۲۵۰۰ کیلوگرم نیز می رسد مقدار روغن کتانهای روغنی بین ۳۰ تا ۳۵ و گاهی ۴۵ درصد می باشد و حدود ۱۵ تا ۲۵ روز پس از گل دادن که رشد دانه ها کامل می شود روغن در دانه ها شروع به جمع شدن می کند بطور متوسط از هر هکتار کتان روغنی می توان حدود ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم روغن بدست آورد.مقدار الیاف تولیدی در هر هکتار بطور متوسط ۵۰۰ تا ۹۰۰ کیلوگرم است.کتان کیفی معمولاً فاقد محصولات فرعی می باشد.

دامنه انتشار

کشت این گیاه ۵۰۰۰ تا ۵۵۰۰ سال قبل از میلاد در ایران انجام می شد و یکی از زراعتهای قدیمی کشور می باشد. مهمترین مناطق کاشت عبارتند از : آذربایجان شرقی (آذران ‏ اردبیل، سراب ، مشکین شهر) آذربایجان غربی (ارومیه ، بوکان ، خوی ، ماکو) اصفهان (سمیرم ، شهرضا) خوزستان (بهبهان ، رامهرمز) زنجان (اطراف قزوین) فارس (شهرستان لار) کرمان ( بافق ، رفسنجان) لرستان مازندران

———————————————————————————–

این مطلب را نیز بخوانید
پیشنهاد سردبیر : رونق صنعت فرش ماشینی و پدیده هایپرمارکتهای فرش

————————————————————————————
تحریریه مجله نساجی کهن
ارسال مقالات و ترجمه جهت انتشار در سایت : info@kohanjournal.com

[instagram-feed]