انواع چاپ پارچه و چاپ سنتی
چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است که در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یک یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا …هنر ایران درختی کهن است که ریشه در ژرفای خاک کویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی‌دارد که پیوند خود با او نه بریده و نه کاسته اند .مردمی‌که با هنر به دنیا آمده و در کنار آن زندگی می‌کنند .
چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است که در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یک یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا …
هنر ایران درختی کهن است که ریشه در ژرفای خاک کویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی‌دارد که پیوند خود با او نه بریده و نه کاسته اند .
مردمی‌که با هنر به دنیا آمده و در کنار آن زندگی می‌کنند .
چاپ پارچه تجسمی‌زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد .
در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است که نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت کرده ، بلکه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .
براستی مردم ایران درباره هنر چه میدانند جز اینکه به حضور دائم آن در کنار خود عادت کرده اند و چگونه میتوان برای مردم در مورد مسئله ای که که به آن آشنا هستند صحبت کرد .
برای تحقیقاتی که به ما داده شده بود به مراکز گوناگونی رفتیم تا بتوانیم قسمتی از هنری که شاید که فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی کامل ، که نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافتهای بسیار است که ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی کنیم .
امید است با این کار یا بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش کنیم .
چاپ پارچه و چاپ سنتی
تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سده چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در کارنامه های چینی نوشته شده است که پارچه های چاپی از سال ۱۴۰ پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی‌در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است که در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسکندریه میرفت. کشفیاتی که در آثار باستانی مصر شده نشان میدهد که چیت تا سده چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می‌شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی‌وکتانی وابریشمی‌ابداع گردید.
نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت کاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles(در حـــدود ۵۴۳ میــلادی)
بدست آمده است. این پارچه ها به سبک شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.
چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سده سیزدهم به بعد، ماده رنگی را که با چسب ویژه ای آمیخته کرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می‌کرد وفقط روی آن نقش می‌بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی که تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می‌کند به کار میبرد.
چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است که در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ میشود ولی در چاپ میتوان با استفاده از یک یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و… جزو مراکز مهم قلمکــار به شمار ممی‌رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .
قلمکار:
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق میشود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و… جزو مراکز مهم قلمکـــار به شمار ممی‌رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمکار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.
قلمکار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق میشود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینکه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شکلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد
نحوه ابتدایی قلمکار شکل بوده که از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می‌کرده اند.
لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم میشود وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی‌از پارچه های قلمکار هایی بر روی کتان، چلوار، کرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا میتوان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود ۱۵۰۲ میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود ۱۷۲۲ میلادی) از اوج قلمکار سازی وروز کار اعتلای هنر وصنعت قلمکار سازان کشور به حساب آورد. چه آنکه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه های قلمکار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وکتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می‌کردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از کشور صــــــادر میشود
امروز سه روش که میتوان جدا جدا وبا تواما به کار برد وجود دارد:
باسمه کار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر کتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) میزند. آنگاه پارچه را رنگ میزند؛ قسمت مهر شده آن سفید وبدون رنگ می‌ماند. سپس این مهر را می‌شویند وبا رنگ دیگر همین کار را تکرار می‌کنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می‌گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می‌آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می‌کنند.
باسمه کار، دندانه رنگ مانند زاج، کات یا صمغ گیاهی روی پارچه میزند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ کنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر کرده وثابت میشود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می‌رود فقط این قسمت باقی می‌ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی که ضمن چاپ چیت باقی می‌ماند در ایران موسوم است.
باسمه کار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می‌کند. پاره ای از رنگهای قدیم را میتوان به این شکل به کار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز میتوان مستقیما به کار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به کار میبرد.
بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می‌کنند ویا با قالبسازها که قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می‌کنند همکاری دارند.
روشی که امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمکارا سازان) اصفهان، کاشان و یزد به کار می‌برند باسمه چهار رنگ نامیده میشود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می‌کنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینکه قلمکار بتواند اندازه قالبها را کوچک بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشکی، قرمز . آبی و زرد رنگ میشود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .
برای تهیه قلمکار نقوش مورد نظر به تفکیک رنگ و حداکثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالک تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه کننده می‌گردد.
رنگ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی
مشکی پوست انار ۱۲کیلو – زاج سیاه ۳۰۰گرم – روغن کرچک ۲۰۰گرم – کتیرا ۸۰۰گرم – زنگ آهن (۱)
قرمز زاج سفید از سولفات آلومینیوم ۲۰۰گرم – روغن کنجد ۲۵گرم – کتیرا ۵۰گرم – گل سرخ ۲۵گرم (۲)
آبی نیل پرطاووس ۵۰گرم (۳)- نیل نخودی ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم – جوهر گوگرد ۳گرم – کتیرا۵۰گرم – شیره انگور ۲۰۰گرم
سبز اسپرک ۲۰۰گرم – زاج سفید ۵۰گرم- نیل پرطاووس ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم- کتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم
زرد پوست انار ۳۰۰گرم (۴)- زاج سفید ۲۵گرم – کتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم
لازم به تذکر است روغن هایی که برای ساخت انواع رنگها مورد استفاده قرار می‌گیرد فقط در اینجا محیط رنگرزی مناسب دخالت داشته ومانع از خشک شدن رنگ در داخل شیارهای قالب می‌شوند وامکان عمر طولانی تری برای قالب را فراهم می‌سازند واز کتیرا نیز معمولا جهت ایجاد غلظت مطلوب رنگ استفاده میشود وشیوه عمل آوردن آن چنان است که کتیرا را در مدت ۱۰ روز در آب خیسانده ومایع حاصله را صاف نموده وسپس همراه با سایر مواد تشکیل دهنده هر رنگ مورد استفاده قرار می‌دهند.
پارچه:
برای آماده سازی پارچه جهت رنگرزی این چاپ ابتدا آن را مدتی در آب روان وفراوان شستشو داد تا آهار ومواد زائد موجود در پارچه از آن خارج گردد.
چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست وبه همین جهت لازم است پس از شستشو بر روی زمین شنی پهن ومرتبا یوسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ کاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمکار سازان ترجیح می‌دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند وبرای این کار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص که محتوی محلول گرد پوست انار وهلیله با آب است فرو می‌روند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می‌دهند.
در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه اغشته نموده ودر آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می‌نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه میشود. سپس رنگ قرمز به شیوه فوق الذکر چاپ وبعد از خشک شدن رنگ پارچه شستشو داده میشود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود .
برای تثبیت رنگهای قلمکار به ازای هر ۱۰۰۰ متر پارچه مقدار ۱۲ کیلوگرم پوست انار سائیده وحدود ۹۰ کیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی که در حال جوش است ریخته وآن را هم می‌زنند تا کاملا مخلوط شود .آنگاه پارچه هایی که رنگ آمیزی وشستشو شده داخل پاتیل ریخته وکم کان عمل حرارت دادن ادامه می‌یابد.
نحوه جوشاندن پارچه های قلمکار به این صورت است که پارچه ها قطعه قطعه داخل شده وبه وسیله چوب های بلند زیرورو میشود تا محلول حاصل در کلیه نقاط پارچه نفوذ کند وبعد از اتمام کار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج نموده ودر شرایطی که عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده میشود وبر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده میشود تا زمینه کرم پارچه سفید شود .
چاپ چیت یا قلمکار شامل مراحل زیر است :
الف - پارچه ای که به کار برده میشود کرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور که قبلا گفتیم که زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید، در ان صورت کرباس را در محلول پوست انــــار می‌جوشانند سپس آن را آب کشیده خشک می‌کنند .
ب- قلمکار ساز چیت خشک را به صورت توپ روی میز کارش که تخته کوتاهی است می‌گذارد. یک تکه از چیت را می‌کشد وروی تخته پهن می‌کند، نخستین قالب چاپ را بر می‌دارد، و از یک قدح که کنار او است آن را با کات آهن مرطوب می‌کند .
قدری کتیرا به این دندانه اضافه کرده اند که ضمن چــــاپ شره نکند ( ندود) . یک تکه پارچه ( شال) روی قدح رنگ کشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند که پارچه با دندانه تماس پیدا می‌کند، و بدین ترتیب قلمکار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار میدهد ودست راست را به عنوان چکش به کار میبرد ویک ضربه روی قالب میزند. البته برای اینکه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی‌یا نمد را چند لا کرده دست خود را با آن می‌پوشاند.
این پارچه یا نمد را ترم می‌گویند. بار دیگر قالب را مرطوب کرده و دوباره آن را روی پارچه می‌گذارد ودقت می‌کند که لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه کار را ادامه میدهد.
ج- پس از اینکه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشکی) را کامل کرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می‌کند که چاپ روی خالهای قبلی باشد
د- وقتی که تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه میبرد ودر محلول جوشان روناس فرو میبرد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب کات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می‌گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاک شده پارچه را در آفتاب خشک کرده و دوباره به قلم کار ساز می‌فرستند .
ه- رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به کار میبرد.
و- آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است که به شکل رنگ آبی انجام می‌گیرد وبدین نحو عمل قلمکاری تمام میشود.
ز- پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می‌برند ودر آنجــــــا در آب می‌جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می‌کنند رنگ آن کامل میشود.
روش دیگری که برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه که در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است : ۲۰ تا ۳۰ پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می‌کنند، وهر کدام را روی دیگری قرار می‌دهند و روی هر کدام را قدری گرد پوست انار نرم می‌ریزند بعد دیگری را روی آن می‌گذارند آنگاه کمی‌آب روی آن می‌پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی‌زنند . پس از اینکه آنها را آب کشیدند در افتاب خشک می‌کنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراکز قلمکاری اصفهان وکاشان ویزد که از هر طرح ونقشه، در یک زمان به مقدار انبوه تولید می‌کنند ، چیتسازان دسته دسته کار می‌کنند، هر دسته یک رنگ را چاپ می‌کند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می‌دهند.
چگونگی چاپ باتیک: چاپ کلاقه ای ( باتیک):
باتیک عبارتند از هنری دستی است که در جنوب شرقی هندوستان ، اروپا وقسمتی از آفریقا تهیه میشود ونوعی از آن که به کلاقه ای معروف است بیشتر در روستا های اطراف وبه ویژه در مناطق روستایی اسکو کهنمو اسکندان ، دیزج، وبا ویل روادارد.
باتیک و است جاوه ( یکی از جزایر کشور اندونزی ) که در فرهنگ نفیسی حصار وضریح معنا شده و عوام آن را کلاغی .کلاقی وکلاقه ای می‌خوانند ومی‌نویسند ودر پاره ای از نقاط نیز ( قنوز) که معادل اذری ابریشم اشت تلفظ میشود و وجـــــــه آن است که چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را که قرار بود رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می‌دوختند وسپس مبادرت به رنگرزی می‌کردند . طبیعتا چون رنگ نمی‌توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند ، پس از پایان عملیات رنگرزی وباز شدن گره ها ونقاط دوخته شده قسمتهایی که رنگ را جذب نکرده بود حالتی نگاتیو در متن رنگی به خود می‌گرفت وبازار آنجا که معمولا فقط از یک رنگ وبیشتر رنگ سیاه استفاده میشود این نقوش تصادفی حالت پر کلاغ را به ذهن تداعی می‌کرد وبه همین جهت نیز برای متمایز ومشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده کلانی خوانده میشود.
باتیک که بیشتر به پارچه های با چاپ مقاوم در برابر نور. حرارت ، رطوبت ، وسایر عوامل جوی اطلاق میشود اصالتا هنری چینی است وبیش از ۲۰۰۰ سال از عمر آن می‌گذرد ودر حال حاضر علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از کشورهای جنوب و شرق اسیا رواج دارد ومعمولا صنعتگران از ابزار وادواتی بسیار ساده وابتدایی استفاده می‌کنند. یافته های باستان شناسی موجود در موزه های ایران و سایر کشورهای جهان گواه تولید پارچه هایی با چاپ باتیک را مشخص کرد. این نگفته قطعی به نظر می‌رسد که تزئین پارچه به وسیله هنر صنعت باتیک از سالهای بسیار دور وحتی قبل از کشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته وکسانی بوده اند که با کمک وسایل ساده ای مهنند مهرها وقالبهای چوبی ، البسه وسایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی می‌کرده اند.
این شیوه های چاپ تدریجا به وسیله اقوام ابتدایی کشور اندونزی تکامل یافته وبا کشف گیاهانی که عصاره آنها مانع نفوذ رنگ در پارچه میشود تحول جدیدی در این هنر صنعت پدید آمده به این طریق صنعتگران برگ موز را در محلول سود سوز حل کرده ومایع چسباندگی را که بدست می‌آمده با ماسه نرم یا خاک رس مخلوط نموده و‌آنگاه به وسیله قلمهای مخصوص یا ابزار دیگری از این ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده ونقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می‌کرده اند واز آنجا که پس از رنگ آمیزی وشستشوی پارچه نقاطی که قبلا به وسیله ماده مقاوم پوشانده شده بود سفید باقی می‌ماند . چنانچه صنعتگران قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید یا چند رنگ کردن پارچه را داشت مجددا قسمتهای رنگ آمیزی شده را با ماده مقاوم پوشانده ومبادرت به رنگ آمیزی دوباره یا چند باره آن می‌کرد و با تکرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می‌گرفت .
