ایل بهلولی قاینات و قالیبافی

نوشته: عبدالله احراری محقق فرش و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند

همزمان با کوچ اجباری و حرکت تاریخی کرد از غرب کشور به شمال شرق کشور به منظور مقابله با ازبکها، بخشی از ایل قشقایی فارس نیز از جنوب غربی ایران یعنی استان فارس به خراسان جنوبی کوچانده شد تا جلوی تهاجمات ترکمنها و افاغنه در این منطقه گرفته شود .
اگرچه امروزه تیره های مختلف ایل بهلولی در بخشهای مختلف استان خراسان جنوبی بالاخص در شهرستان قاینات و تمامی روستاهای بخش زیرکوه به مرکزیت حاجی آباد و تعدادی از شهرستانهای استان خراسان رضوی منجمله خواف، گناباد و سرخس پراکنده اند، اما هنوز هم بخش اعظم این ایل شامل سه طایفه بهلولی، دلاکه و بالفروش در منطقه ای وسیع شامل بخش بزرگ زیرکوه قاین و شهرستان درمیان زندگی می نمایند.
شغل اصلی مردمان این ایل دامداری بوده و در گذشته ای نه چندان دور اکثریت قریب به اتفاق آنان زندگی کوچ نشینی داشته اند. مسیر کوچ برخی از تیره های این ایل، مسیری بسیار طولانی بر روی نوار مرزهای شرق ایران، از سرخس تا بیرجند، یعنی قریب به پانصد کیلومتر بوده است، اما امروزه بخش قابل توجهی از این ایل، کوچ نشینی را کنار گذاشته و در کنار دامداری، کم و بیش به شغل کشاورزی نیز مشغول می باشند. بعلاوه آنکه مسیر کوچ گروه هایی از این ایل که هنوز به کوچ نشینی می پردازند، بسیار کوتاه (فاصله بیرجند تا قاین) گردیده است. متاسفانه در کتب و مقالاتی که تاکنون منتشر گردیده است، ایل بهلولی یا بهلوری، که اصالتاً ترک میباشد، به عناوین مختلفی همچون سیستانی، بلوچ و… معرفی گردیده است، در مصاحبه ای که با جناب آقای سرهنگ اسعدی فرزند ارشد مرحوم حاجی حقداد، رهبر ایل بهلولی داشتم بر منشاء ترکی و قشقایی بودن ایل تاکید نمودند. مراتع و کوهستان هایی که مسیر کوچ عشایر بهلولی بوده همواره از طبیعت خشنی برخوردار بوده. بارندگی در این منطقه بندرت از سالی ۱۵۰ میلیمتر تجاوزنموده و میانگین بارندگی به ۱۱۰ میلیمتر می رسد. در شرایط خشکسالی حتی به کمتر از ۵۰ میلیمتر در سال میرسد بنابراین ضمن آنکه ادامه حیات در این منطقه نیازمند تلاش و فعالیت مضاعفی است، همواره مردمان ساکن در این منطقه نیازمند حرفه ای بوده اند که در سالهای خشکسالی، که رونقی در بخش کشاورزی و دامپروری وجود ندارد، بخشی از منابع مالی مورد نیاز زندگی آنان را تامین نماید.
بعلاوه آنکه افراد ایل بهلولی با قالیبافی آشنا بوده و در مسیر طولانی کوچ اجباری خود یعنی از فارس تا خراسان، با طرح ها و نقوش مختلفی آشنا شدند. به دیگر سخن، این ایل با طرح ها، نقوش و نقشمایه های متنوعی در منطقه جنوب خراسان، زندگی دوباره خویش را آغاز نموده است.
بخش قابل توجهی از پشم بلوچی توسط افراد این ایل از طریق پرورش گوسفند نژاد بلوچی تامین میگردد، نیاز عشایر به دستبافته ها میتواند یکی از پتانسیلهای بالقوه فرشبافی در میان مردمان ایل بهلولی باشد. لذا امروزه نیز همچون گذشته شاهد رواج گسترده قالیبافی در میان زنان و مردان ایل بهلولی می باشیم.
دستبافته های ایل بهلولی در طبقه بندی کلی قالیهای ایرانی، در گروه قالی های بلوچی خراسان قرار میگیرد زیرا علاوه بر دارا بودن وجوه مشترک فراوان با سایر دستبافته های بلوچ خراسان همانند تیموریها، بلوچها، کردها و سیستانی ها، برداشتهای نادرستی که ایل بهلولی را سیستانی یا بلوچ معرفی نموده به این موضوع کمک نموده است . اما در عین حال قالی بهلولی دارای خصوصیات ویژه ای است که آنرا از دستبافته های سایر اقوام مشهور به بلوچ خراسان متمایز می نماید.
هنوز هم تعداد قابل توجهی از بافندگان این ایل بر روی دار قالیبافی افقی به بافت قالی مشغول می باشند ابزار بافت آنان عمدتاً شامل یک چاقوی بافت(پاکی) و دفه می باشد که توسط صنعتگران محلی که در بین خودشان وجود دارد ساخته می شود. پشم گوسفندان را با استفاده از دست ریسیده ، تاب می دهند( قاب اولیه Z و سپس S ) و معمولاً توسط خودشان با استفاده از رنگدانه های طبیعی یا مواد رنگزای شیمیایی، رنگرزی می گردد. در بخش گلیم بافت قالیهایی ایل بهلولی، برخلاف سایر دستبافته های بلوچ خراسان، گره های تزیینی کمتری دیده شده، مقدار گلیم بافی نیز به مراتب کمتر می باشد. در میان اقوام مشهور به بلوچ خراسان، صرفاً بهلولیها و اکراد بلوچ از گره متقارن جهت بافت قالی استفاده می نمایند. استفاده از موی بز جهت لور فرش کم و بیش در میان بهلولی ها نیز رایج بوده و بندرت رجشمار دستبافته های این ایل از ۲۵ رج تجاوز می نماید. اندازه و سایز دستبافته های ایل بهلولی عمدتاً کوچک پارچه و شامل قالیچه، پادری، جانماز، سفره، روکرسی، پشتی، بالش، خورجین و توبره و … است. از جهت رنگبندی، قالیچه های ایل بهلولی بندرت از هفت رنگ تجاوز می نمایند. در میان دستبافته های مشهور به بلوچ خراسان، روشنترین رنگبندی مربوط به دستبافته های ایل بهلولی است که ریشه آن را باید در دستبافته های ایل قشقایی فارس و منشاء نژادی ایل یافت. تیره های مختلف آن از رنگ های سفید، مشکی، شتری، نارنجی، شیدهای مختلف قرمز، آبی، سبز و زرد استفاده میکنند. دتریچ وگنر در مقاله بسیار ارزشمند خود تحت عنوان فرشهای بلوچی و همسایگان آنان، در خصوص رنگبندی دستبافته های مشهور به بلوچ خراسان اینگونه اظهار نظر می نماید: “آبی تیره تا آبی مایل به مشکی عمدتاً در زمینه قالیهای بلوچ تربت حیدریه، کاشمر، جلگه خواف و شمال هرات دیده میشود…. بافندگان بلوچ شهرستان نیشابور و شمال مشهد و جلگه تربت جام و جلگه باخرز و … و بخشی از قاینات برای رنگ زمینه از قرمز آجری و قرمز آتشی تا قرمز تیره بهره می گیرند”.
متنوع ترین طرح ها و نقوش در بین دستبافته های مشهور به بلوچ خراسان اختصاص به ایل بهلولی دارد. وجه تمایز عمده و اساسی طرح ها، نقوش و نقشمایه های ایل بهلولی با سایر اقوام مشهور به بلوچ خراسان در استفاده از نقشمایه های حیوانی به صورت واقعی (Real ) می باشد. یکی از دلایل این امر شیعه بودن مردم این ایل و تعصبات کمتر آنان در استفاده از نگاره های حیوانی و انسانی است. در کنار طرح مرغی که به صورت های مختلفی اعم از تک مرغ لغایت دوازده مرغ، از طرح های و نقوش دیگری همانند ربعی، گل ستاره، کشمیری، کاشانه، گل جوجه، …، ترکمن گل بور، کبوتری، لیلی و مجنون و سه گل استفاده میگردد. امروزه بخشی از بافندگان ایل بهلولی نقشه ها و طرح های اصیل خود را فراموش نموده و متاسفانه به بافت طرح های تجاری همچون ریزه ماهی، افشان مشهد و حتی گبه هایی که در بازار به نام گبه فارس عرضه میگردد روی آورده اند ولی هنوز هم کم و بیش بافندگانی را میتوان دید که به طرح ها و نقوش اصیل خود مشغولند.
وظیفه متولی فرش دستباف و سازمان امور عشایری ایران است که در جهت صیانت از دستاوردهای مثبت زندگی عشایری و احیای طرح ها و نقوش اصیل عشایر ایران منجمله طرح ها و نقوش ایل بهلولی تلاش مضاعفی بنمایند!

منابع و مآخذ:
۱- مرکز ملی فرش ایران، شناسایی، ریشه یابی …. قالی بلوچ خراسان، مجری عبدا.. احراری،۱۳۸۵
۲- ادواردز , س , ۱۹۵۲ قالی ایران .چاپ ۱۳۶۸ ترجمه مهیندخت صبا.انتشارات فرهنگسرا.تهران :۴۵۲
۳- اشنبرنر , اریک.۱۳۷۴ قالی و قالیچه های شهری و روستایی ایران. ترجمه مهشید تولایی و محمد رضا نصیری.انتشارات فرهنگسرا .تهران : ۱۶۵
۴- امینی , محمد رضا , نماد در قالی , مجله ی فرش دستباف ایران , شماره ۱۸ سال ششم. تهران : ۲۶
۵- پاپلی یزدی , محمد حسین , کوچ نشینی در شمال خراسان , انتشارات دانشگاه فردوسی . مشهد
۶- ژوله , تورج . پژوهشی در فرش ایران .۱۳۸۲ . انتشارات یساولی : ۲۳۴
۷- دیانت , محمد و محمد اصغری , شناسایی بتحه خراسان, پایان نامه کارشناسی نساجی – مرکز آموزش عالی امام خمینی . تهران : ۲۵۰
۸- نبوی , بهروز.۱۳۵۵ . مقدمه ای بر روش تحقیق و علوم اجتماعی. کتابخانه ی فروردین .تهران
۹- هانگلدین , آرمن .۱۳۷۵.قالی های ایرانی. ترجمه اصغر کریمی.انتشارات فرهنگسرا تهران : ۱۵۱
۱۰- Azadi , S . 1986 . centeral in the baluch tradition . munich . klinkhardt and bire man : 214
۱۱- Black, D and Clive Loveless . 1976.rugs of the wadering baluchi london : david black . oriental carpet : 125
۱۲- Boucher ,J . 1989.baluch woven treasures . Alexandria , va : 152
۱۳- Bougolubor , A . 1907 . the Carpets of Central Asia. Petersburg
۱۴- Ford, P.r.g . 1981 . the Oriental Carpet . new York : zz.