بررسی نقوش ایرانی در طراحی فرش

خطوط اسلیمی چگونه دستمایه طراحی های ماشینی شده است

قالی یکی از مهمترین فرستاده های ایران و یکی از زیباترین هنرهای دستی ایران زمین است. اکثر این قالیها از یادگارهای دوره سلطنت صفویه است و با توجهی که سلاطین صفوی مخصوصاً شاه عباس به این صنعت داشته اند قالی بافی آن دوره از هر حیث به حد اعلای ترقی خود رسیده بود. در ابتدا قالی را برای تزیین کاخهای زرنگار سلاطین وقت و بستگان آنها و درباریان و همچنین برای هدایائی که از طرف سلاطین وقت به دولت های دیگر داده می شد می بافتند. این است که در تهیه پشم و نقشه و رنگ آن دقت کامل به عمل می آوردند و از هیچ گونه هزینه و صرف وقت مضایقه نمی شد و برای تهیه نقشه های قالی نقاشان برجسته و مبرز وقت را جمع آوری و وسایل آسایش آنها را به طریقی تأمین می نمودند که هر یک مطابق ذوق و قریحه خود نقشه ای تهیه نماید.

پس از آن نقاشیهای هر یک از استادان اشکالی را انتخاب و با هم ترکیب نموده و از جمله آنها یک نقشه کامل بوجود می آوردند و چون در طرح و ترکیب آنها کمال دقت توسط اهل فن به عمل می آمد این است که نقشه های قالیهای باستانی از حیث طرح و نقشه و رنگ آمیزی مورد سند و تقدیر همه کس می باشد.
در آن زمان کاغذ میلیمتری (خانه دار) وجود نداشته است چنانکه مداد نیز اختراع نشده بود نقاشان وقت بجای مداد از زغال تاک (مو) استعمال می کردند و نقشه را با قلم مو و رنگ بر روی چلوار یا متقال طراحی و رنگ آمیزی می کردند .

قالی باف از روی نقشه یک گل بوته کوچک جهت نمونه روی دستگاه کوچک می بافت تا میزان کار و بافت به دستش بیاید بعد بوسیله پرگار از روی نقشه شروع به بافت قالی می کرد.
اگرچه درظاهر چنین به نظر می رسد که نقشه های قالیهای باستانی متکی بر اساس صحیحی نبوده و از طبیعت دور است لیکن در حقیقت این طور نیست و تمام گلها و بوته های آنها از طبیعت اقتباس شده است.

مثلاً از گل انار و خود انار و برگ چنار و برگ مو و لوبیا و گل نرگس و سایر گلها و برگهای طبیعی استفاده نموده اند چنانکه در بعضی از گلهای قالیهای باستانی که به نام گل شاه عباسی نامیده می شود در وسط گل، دانه های انار بطور روشن دیده می شود.
و در نهایت نقاش با کمال زبردستی و بطور ماهرانه کل و برگ طبیعت را تحریف و بدین شکل آرایش داده است .
نقاشان ایرانی همیشه نقشه های اسرار آمیز و افسانه ای را مانند دیو – پری – ملائکه – اژدها – سیمرغ و غیره دوست داشته و آنها را بوجود می آوردند بطوری که جنگ سیمرغ و اژدها یا جنگ اژدها و شیر و غیره در اکثر قالیهای زمان شاه عباسی به طرز خوب و جالب توجهی دیده می شود.
همچنین از گلها و اشکال حیوانات مانند سر اژدها و کله شیر ترکیبات عجیب بوجود آورده اند.

اسلیمی که اروپائیها آن را عربسک می نامند (به تصور اینکه از صنایع عرب است اسم آن به عربسک معروف شده است) یکی از ابتکار قریحه هنروران ایرانی بوده است.
در آن دوره تاریک که عربها ایران را استیلا و از صنایع ظریفه ممنوع کرده بودند نقاشان ایرانی کله فیل را با تغییرات ماهرانه به شکل اسلیمی درآوردند چنانکه اگر دقت کامل شود اسلیمی کاملاً شبیه سر فیل می باشد.

خرطوم و گوشهای بزرگ، دندان و همه چیز دارد که بعد از همان اسلیمی انواع و اقسام اسلیمی طراحی شده؛ اسلیمی پیچی و اسلیمی ماری، اسلیمی تودار ، اسلیمی ساده، اسلیمی شکسته و غیره که هر یک برای خود شکلی بخصوص دارد.
چنانکه در بالا ذکر شد قالیهای باستانی جهت کاخهای زرنگار تهیه می شد و قالیها نیز مثل نقاشیهای دیوارهای کاخهای زرنگار و پرده های زربفت و جواهرنشان بوده است.
بدین صورت که ترنج آن تصویر حوض آبی بوده است و از میان آب به مرکز قالی ممتد بوده و در کنار جوی ها گلهای رنگارنگ از لعل و یاقوت و مروارید و سایر سنگهای قیمتی نصب شده و درخشندگی خیره کننده ای داشته است.

متن قالی باغچه و گلستانی را نشان می داد با درختان سبز و انواع شکوفه ها و گلها و غنچه ها، برگهای درختان از زمر سبز و شکوفه ها و گلها از جواهرات الوان ساخته شده بود که تلألو و درخشندگی آن با دیوارهای زرنگار و نقاشیهای طلاکاری و رنگهای لاجوردی و فیروزه و پرده های زربفت و سایر تزئینات و امتزاج کاملی داشته و به ابهت و عظمت قصر می افزوده است.
و کاخ های بزرگ را یکی از قصور بهشت جلوه می داده است که هر بیننده را دچار حیرت نموده و به سجده می آورده است.
یکی دیگر از مزایای قالیهای قدیم این است که طرز زندگی و اوضاع آن دوره را به طور کامل ما نشان می دهد.

مثلاً چون سلاطین وقت میل زیادی به شکار و بزم داشته اند بنابراین به قالیهائی که مجالس بزم و یا شکارگاه را نشان بدهند اهمیت مخصوصی قائل بوده و در تهیه نقشه آنها و همچنین در رنگ آمیزی و طرح اینگونه قالیها خیلی دقت کرده اند به نحوی که شخص در مقابل قالیهای بزم و شکارگاه قدیم خود را در مقابل تابلوهای نقاشی بسیار عالی تصور می کند.
و از آن جمله میتوان حرکت شکارچیان، رم خوردن اسبها، هیبت شیر و ببر و پلنگ و سایر حیوانات درنده در حال هجوم، فرار آهوان و غزالان از جلو صیادان و حیوانات درنده دیده می شود و یا در یک گوشه چمنزار یک شیر و یا یک پلنگ آهو را به زیر چنگ خود گرفته و یا یک ببر گور را پاره می کند . صلابت شیر و ببر و پلنگ و یا حتی زبونی آهو یا گور واضحاً دیده می شود.
همچنین رنگ چمنزار با حال فرحبخش درختهای سرو و نارون و انار و غیره با کمال تناسب طراحی شده است َخصوصاً رنگ آمیزی آن که هر بیننده را مدتی به خود متوجه و متحیر نموده است.
و این گونه است که قدرت قلم نقاش و هنرمندی بافنده را ستایش می کند گرچه دوره های اخیر در کثرت مشتری و تقاضای بازار کلیه ممالک دنیا قالی بافی از مرحله ی صنایع ظریفه خارج شده و در ردیف مال التجاره معمولی قرار گرفته است.

معهذا شهرت خود را از دست نداده و با وجود این سالهای متوالی قالیهای زیاد در ایران بافته و به کلیه نقاط دنیا فرستاده شده است.
قالی ایرانی هنوز جزو اشیاء نفیسه و گرانبها محسوب و زینت بخش بناهای مجلل کشورهای دنیا می باشد.
سود فراوان تجارت قالی باعث شده است که ممالک دیگری مانند هند، چین و ترکیه و غیره درصدد ایجاد و توسعه این صنعت برآیند ولی هیچکدام از آنها نتوانسته اند با قالی های ایرانی رقابت کنند علت برتری و تفوق قالیهای ایران خوبی جنس، دوام و زیبایی رنگ و طرح مخصوص آن می باشد.

خوبی جنس و دوام قالیهای ایران به واسطه این است که پشم ایران برای بافت قالی کمال تناسب و استحکام را دارد و علاوه بر استحکام پشم طرز بافت قالی در ایران و کثرت گره هایی که در هر سانتیمتر مربع زده می شود باعث استحکام فوق العاده قالیهای بافت ایران شده است علت دیگر شهرت قالی در ایران رنگهای موزون و شفاف و دل فریب آن می باشد.
اکثر قالیهای قدیم ایران از حیث توازن رنگها کامل به نظر می رسد که باعث تحسین و تمجید علمای بزرگ رنگ آمیزی قرار گرفته و عموماً متعجب اند که چگونه دهقانان و چادرنشینهای ساده از عهده رنگ آمیزی و جور نمودن رنگهای متن و حاشیه قالیهای ایران برآمده اند.

اکثر رنگهای قالیهای ایران با وجود ترقی فوق العاده و توسعه رنگهای شیمیایی در دنیا تاکنون به وسیله رنگهای طبیعی و انواع گیاهان رنگ می شود و این رنگهای طبیعی و نباتی دارای ثبات زیاده بوده و نه فقط نور و روشنایی در عرض چندین سال از ثبات آن نمی کاهد بلکه بر جلوه و شفافیت آن روز بروز می افزود.
عامل دیگری که باعث شهرت قالیهای ایران شده نقشه های بی مانند و متنوع آن می باشد که بوسیله نقاشان باذوق و زیردست قرنهای متمادی طراحی و رنگ آمیزی شده است .

ترقی و تکمیل نقشه های قالی ایران به مرور صورت گرفته و عوامل زیادی در آن دخالت داشته و هر کدام تاثیری از خود در آن باقی گذاشته اند از قبیل طرح های هندسی و معماری این دوره های هخامنشی، ساسانی، هندی و اروپائی و غیره.

منبع: شماره ۲۹ مجله کهن

تلفن اشتراک: ۷۷۲۴۵۷۸۰-۰۲۱