فرشهای دستباف و ماشینی از لحاظ کیفیت، قیمت و شکل ظاهری باهم تفاوت‌های زیادی دارند. فرش دستباف نتیجه‌ی هنر دست بافندگان است و در اکثر موارد از مواد و الیاف طبیعی برای بافت آن استفاده می‌شود. در مقابل فرش ماشینی محصول کارخانجات صنعتی فرش است و برای بافت آن از الیاف مصنوعی نیز استفاده می‌شود. در ادامه سعی داریم به بررسی تفاوت‌های فرش ماشینی و دستباف بپردازیم و این دو محصول را از جوانب مختلف مورد مقایسه قرار دهیم. پس با کهن ژورنال همراه باشید تا به مقایسه فرش دستباف و فرش ماشینی بپردازیم.
پیش از هر چیز لازم است بگوییم که پیشینه‌ی تلاش برای تولید فرش در ایران به هزاره‌ی دوم قبل از میلاد بر می‌گردد. قدیمی ترین فرش جهان تحت عنوان فرش پازیریک یک اثر ایرانی است.
فرش ماشینی
تاریخچه پیدایش فرش ماشینی در ایران نشان می‌دهد که این محصول در ایران عمری تقریباً ۴۰ ساله دارد. در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی تولید داخل در کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان توسط ماشین‌های مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید. همزمان با آن عده‌ای از تجار، فرش‌هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب‌تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.
با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتی بهشهر که از کارخانه‌داران و سرمایه‌گذاران خوشنام کشور بودند، اقدام به تأسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونه‌های قبلی کاملاً متفاوت و شباهت‌های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق‌العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکتهای دیگری از جمله شرکت شهباف که بعدها به فرش گیلان تغییر نام داد و همچنین شرکتهای فرش پارس و مولن روژ (نقش ایران) و فرش اکباتان تأسیس و به رقابت پرداختند.
این امر تا اواخر سال ۵۷ به‌طور معمول ادامه داشت و شرکتهای بزرگ تولیدکننده فرش با هم در حال رقابت بودند. پس از مصادره اموال و کارخانجات تعدادی از سرمایه‌داران ایرانی در سال ۵۸ از جمله شرکتهای ملی (مصادره شده)، کارخانجات فرش ماشینی موجود نیز چون صدها واحد تولیدی دیگر زیر پوشش مدیریتی سازمان‌های دولتی مثل سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مدیران دولتی اکثراً کم تجربه و بیگانه با مسائل صنعت، به مدیریت این کارخانجات بزرگ و با ارزش منصوب شدند و از آن پس منحنی حیات این کارخانجات به سراشیبی افتاده و رو به افول نمود.
در سال ۵۷ تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دست‌اندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پاره‌ای از کارخانه‌داران که تا آن زمان در رشته‌های دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند و کارخانجاتی از قبیل قالی سلیمان، فرش مشهد، فرش شیراز (دناژ)، فرش مازندران، فرش باستان و ستاره کویر و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور و با ماشین‌های مربوط به آن زمان مثل وندویل ALD۶۱ و AL۱ و TEXTIMA شروع به کار نمودند و از همین‌جا سیر تحول فرش ماشینی در بخش خصوصی و توقف یکی پس از دیگری کارخانجات بزرگ موجود تحت پوشش دستگاه‌های دولتی آغاز شد. با انتقال تدریجی متخصصان شاغل در کارخانه‌های بزرگ به کارخانه‌های نوپا رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش خصوصی درگرفت، ولی تحول اساسی در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که این سیر تحول موجب ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش گردید که در حال حاضر مشغول رقابتند.
مطلب مرتبط: انواع گلیم فرش ماشینی و دستباف
ساختار فرش ماشینی
فرش ماشینی از نظر طرح، رنگ بندی و جنس نخ می تواند به چندین بخش تقسیم گردد. شانه و تراکم نیز دو عنصر جداناپذیر در دسته بندی فرش های ماشینی می باشند. براساس همین دو عنصر می توان گفت دسته بندی فرش ماشینی به این صورت می باشد: فرش های ۵۰۰ شانه که البته دیگر جایگاهی در میان بازار ندارند، ۷۰۰ شانه و ۹۰۰ شانه و ۱۰۰۰ شانه و ۱۲۰۰ شانه که به تازگی وارد دنیای فرش و فرش بافی شده اند و مورد استقبال تولیدکنندگان و مصرف کنندگان داخلی و خارجی قرار گرفته اند. البته قابل ذکر است که هر کدام از این گروه ها خود بر اساس رنگ و یا تراکم به چندین بخش تقسیم می گردند. امروزه در اغلب فرش های ماشینی از ۸ و یا ۱۰ رنگ استفاده می کنند، که بنا به سلیقه طراح، تلفیق و آمیزش رنگ ها با یکدیگر صورت می پذیرد.
در گذشته طراح در اغلب فرش های ماشینی از طرح های لچک ترنج استفاده می نموده و کمتر به فکر تلفیق و یا ابداع طرحی نو و جدید بوده است. ولی امروزه مشاهده می شود که فرش هایی با تلفیق طرح ها و نقوش سنتی و مدرن آمیزه ای از خلاقیت و ابداع را به نمایش می گذارند، طرح هایی که چشم هر خریداری را به خود جلب می نماید. شرکت طراحی فرش زروان نیز با استفاده از گروهی متخصص و حرفه ای در امر طراحی فرش سعی نموده تا تلفیقی از طرح های سنتی و مدرن را به بازار عرضه دهد تا هم قوانین و اصول طراحی سنتی ایرانی حفظ گردد و هم با تکنیک های هوشمندانه بتواند طرح را بسته به سلیقه مشتری به سمت مدرن بودن سوق دهد.
فرش دستباف
در مورد تاریخ پیدایش فرش دستباف اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی با توجه به آثار باستانی و کشفیات بشر، ثابت شده‌است که هنرهایی نظیر سبد بافی، نمد بافی، زیلو بافی، جا جیم بافی و گلیم بافی همه همه مقدمه‌ای بر پیدایش هنر قالی بافی بوده‌است. فرشهای نخستین دارای طرحهای ساده و ابتدایی و شکسته و عمدتا ذهنی باف بوده‌است که جنبه استفاده روزمره داشته‌اند و محققان در مورد مهد فرش بافی در ابتدا به مصر به عنوان مهد این هنر فکر می‌کرده‌اند امّا با پیدایش اولین فرش به نام پازیریک که در کوههای سیبری در سال ۱۹۴۹ توسط پروفسور رودنکو کشف گردید نظریات دیگر را باطل نمود و با توجه به این نمونه عملی، مهد قالیبافی از سواحل رود نیل و دجله و فرات، به آسیای مرکزی تغییر مکان داد و ثابت کرد که مهد هنر فرش بافی در ایران بوده‌است.
احتمالا برای اولین بار افرادچادرنشین فرش را برای کف خاکی زیر چادرهایشان انتخاب کردند. بعضی مطالعات نشان می‌دهند که ممکن است فرش به وسیله‌ی مصری‌ها یا چینی‌ها یا دیگر اقوام اختراع شده باشد. باستان شناسان روسی رودنکو و گربازنوف در سال ۱۹۴۹ و در دره‌‌ی پازیریک حدودا در ۵۰۰۰ فوتی کوههای آلتایی، کشف کردند؛ که در پنج قرن قبل از میلاد فرش بافی به بالاترین حد خود رسیده بود، این فرش به فرش گره دار معروف است. در دست نوشته‌های چینی‌ها، اولین مدرک موجود در رابطه با موجودیت فرش پیدا شد که مربوط به سلسله‌‌ی ساسانیان می‌باشد.(۲۴۴تا۶۴۱بعد از میلاد)
مطلب مرتبط: استراتژی قیمت گذاری فرش دستباف و ماشینی در ایران
ساختار فرش دستباف
فرش دستباف نیز می تواند مانند فرش ماشینی دارای گروه ها و دسته بندی های متفاوتی باشد که هرکدام از این دسته بندی ها براساس معیارهای متفاوتی مانند نوع و سبک طراحی و یا جنس نخ بافته شده دارای چندین شاخه می باشند. براساس نوع طرح ، فرش دستباف که معمولا به زیرپایی نیز شهرت دارد می تواند در سه بخش شهری و روستایی و عشایری جای گیرند. هرکدام از این طرح ها و نقوش بافته شده در فرش دستباف یادآور زحمت و مشقت بافنده ای است که با عشق و مهر برپای دار نشسته و ذره ذره با درآمیختن تاروپود توانسته اثری ماندگار از خود خلق نماید. گروه طراحی فرش زروان با کسب تجربیات فراوان از سال ۱۳۸۳ تااکنون توانسته سهمی مهم و موثر را در حفظ جایگاه و مرتبه طرح های سنتی در امر فرش بافی را از آن خود نماید. برای مشاهده بیشتر دسته بندی های فرش ماشینی و فرش دستباف و آشنایی کامل با شرکت طراحی فرش زروان و نمونه طرح های این گروه می توانید به آدرس سایت www.zarvancarpet.com مراجعه نمایید.
مقایسه‌ی فرش دستباف و ماشینی
برای شناخت بیشتر هر کدام از این انواع فرش لازم است که به مقایسه فرش دستباف و فرش ماشینی نیز بپردازیم. با وجودی که به نظر می‌رسد برخی از فرشهای ماشینی که با طرحهای زیبا و الیاف مناسب بافته شده‌اند با توجه به ارزانی قیمت آنها از فرشهای دست باف نامرغوب بهتر هستند؛ معهذا هیچگاه فرش ماشینی را با فرش دستباف در هر کیفیتی که باشد نمی‌توان مقایسه کرد.
از دیگر مواردی که باید در مقایسه فرش دستباف و فرش ماشینی عنوان کرد این است که فرش ماشینی را بعد از مدتی استفاده مانند موکت مستعمل می‌توان به دور انداخت در حالی که فرش دستباف حتی نوع نامرغوب آن در مرور زمان زیباتر و باارزش‌تر خواهد شد. درصورتی که فرشهای ماشینی را از قسمت پشت آن مورد مطالعه قرار دهیم ملاحظه می‌کنیم که تار و پود فرش به صورت بسیار مرتب و منسجم و یکپارچه شبکه‌بندی شده‌اند و همچنین حالت زبری خاصی را به هنگام دست کشیدن بر روی این قسمت احساس می‌نماییم. در فرشهای ماشینی اشکال طرح نسبت به محورهای فرش کاملاً متقارن هستند و این حالتی است که فقط در فرشهای بسیار ظریف و دقیق دست بافت دیده می‌شود.
تفاوت های فرش ماشینی و دستباف بعدی در این است که برخلاف فرشهای دست بافت که نقشه آن در پشت و روی فرش یکسان به نظر می‌رسد در فرشهای ماشینی مخصوصاً انواع نامرغوب آن جزئیات طرح در پشت فرش کاملاً واضح نبوده و تقریباً مات به نظر می‌رسد.
مورد بعدی از مقایسه فرش دستباف و فرش ماشینی در این است که ریشه‌های فرشهای دست بافت در حقیقت همان امتداد تارها هستند در صورتی‌که در بسیاری از فرشهای ماشینی ریشه‌ها به صورت جداگانه بافته شده و به فرش متصل شده‌اند و یا اینکه فرش بدون ریشه می‌باشد. بعلاوه شیرازه فرش ماشینی مانند ابعاد فرش بسیار منظم و یکنواخت است که به آسانی از شیرازه فرش دست بافت قابل تشخیص می‌باشد.
در رابطه با مورد دیگر مقایسه فرش دستباف و فرش ماشینی باید بگوییم که هرگاه فرش ماشینی را از قسمت روی آن و در امتداد عرض فرش تا کنیم پرزها در محل تاشده به صورت ردیف‌های افقی کاملاً منظم (مانند الیاف بروس‌ها) در کنار یکدیگر ظاهر می‌شوند و فاصله ایجاد شده فی مابین این ردیف‌ها به شکل دهلیزهای کاملاً مستقیمی به نظر می‌رسد و این کیفیتی است که در میان فرشهای دست‌بافت معمولاً دیده نمی‌شود و بالاخره عامل مهم دیگر در تشخیص فرشهای ماشینی در پوک بودن و حالت اسفنجی پرزهای آن و کم وزن بودن نسبی آن نسبت به فرش دست بافت نیست.
