سیاست‌گذاری صنعتی و تولید هوشمند؛ فرصتِ ازدست‌رفته صنعت نساجی ایران

در دو دهه گذشته، موج جهانی «سیاست‌گذاری صنعتی هوشمند» بسیاری از کشورها را وارد فصلی تازه از رقابت‌پذیری کرده است. دولت‌ها با تمرکز بر دیجیتال‌سازی، اتوماسیون، هوش مصنوعی، تحلیل داده و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین، زیرساخت‌هایی را ایجاد کرده‌اند تا صنایع بتوانند با کمترین هزینه، بیشترین بهره‌وری را تجربه کنند.

با این حال، صنعت نساجی ایران همچنان در نقطه‌ای ایستاده است که شکاف میان سیاست‌گذاری و اجرا به‌وضوح دیده می‌شود. فاصله‌ای که اگر جدی گرفته نشود، می‌تواند آینده یکی از صنایعی را که زمانی ستون تولید کشور بود، با تهدیدهای جدی روبه‌رو سازد.

تولید هوشمند؛ از شعار جهانی تا واقعیت ایران

کشورهای پیشرو در صنعت نساجی اکنون به مرحله‌ای رسیده‌اند که بحث تولید هوشمند دیگر یک انتخاب یا مزیت رقابتی نیست؛ بلکه شرط بقا در بازار جهانی است. چین با برنامه Made in China 2025 و فناوری‌های یکپارچه نساجی و ریسندگی خود، استاندارد جدیدی را رقم زده است. ترکیه نیز با اتکا به سیاست‌های حمایتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، خطوط کامل تولید پارچه، نخ و رنگرزی را دیجیتال کرده و اکنون بخش بزرگی از بازار اروپا را در اختیار دارد. هند از سال‌ها پیش، «Smart Textile Mission» را آغاز کرده و کارخانه‌ها را به سمت دیجیتال‌سازی هدایت کرده است.

در چنین شرایطی، صنعت نساجی ایران همچنان با چالش‌هایی مواجه است که نه‌تنها مانع ورود به دوره تولید هوشمند شده، بلکه حتی ادامه رقابت‌پذیری سنتی را نیز دشوار کرده است. بسیاری از کارخانه‌ها با تجهیزات قدیمی ۱۵ تا ۳۰ ساله کار می‌کنند. بخش رنگرزی هنوز با روش‌هایی پرمصرف و دستی اداره می‌شود و سیستم‌های کنترل کیفیت دیجیتال با دوربین‌های هوشمند تقریباً وجود خارجی ندارند. در بسیاری از واحدها حتی داده‌های اولیه برای تحلیل بهره‌وری ثبت نمی‌شود، چه رسد به استفاده از هوش مصنوعی.

بحران سیاست‌گذاری صنعتی؛ مشکل از کجا شروع شد؟

یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت نساجی ایران نبود یک «نقشه راه صنعتی» است. در اسناد رسمی، مفاهیم مهمی همچون دیجیتال‌سازی، افزایش بهره‌وری یا توانمندسازی تولید دیده می‌شود، اما این سیاست‌ها اغلب بدون ساختار اجرایی، ضمانت مالی یا دستگاه مسئول رها شده‌اند. در نتیجه تولیدکننده نساجی در عمل تنها می‌ماند و مجبور است اولویت خود را از توسعه و نوآوری به «بقا» تغییر دهد.

مشکل دیگر این است که سیاست‌گذاری‌های صنعتی کشور اغلب «عمومی و کلی» هستند. درحالی‌که صنعت نساجی نیازمند یک بسته سیاستی اختصاصی برای ریسندگی، بافندگی، رنگرزی، تکمیل، پوشاک، فرش ماشینی و منسوجات فنی است. هر بخش نیازهای متفاوتی دارد: ریسندگی نیازمند نوسازی ماشین‌آلات، رنگرزی نیازمند کاهش مصرف انرژی و آب، و پوشاک نیازمند دیجیتال‌سازی فرآیند طراحی و کاهش هزینه‌های سربار. نبود این نگاه تخصصی باعث شده فرصت‌های زیادی به‌ویژه در صادرات از دست برود.

فاصله عمیق ایران با تحول دیجیتال در نساجی

یکی از واقعیت‌های مهم صنعت نساجی ایران، فرسودگی جدی ماشین‌آلات است. بسیاری از دستگاه‌های موجود قبل از ورود Industry 4.0 طراحی شده‌اند و امکان اتصال به سیستم‌های دیجیتال یا سنسورهای کنترل کیفیت را ندارند. در کارخانه‌های پیشرفته جهان، ماشین‌های بافندگی و ریسندگی در لحظه وضعیت تولید را گزارش می‌دهند، اما در ایران بسیاری از واحدها هنوز با ثبت دستی اطلاعات و روش‌های سنتی مدیریت می‌شوند. این وضعیت نه‌تنها بهره‌وری را پایین نگه می‌دارد، بلکه هزینه‌های تعمیرات، خطاهای تولید و ضایعات را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

از سوی دیگر، عدم دسترسی آسان به سرمایه‌گذاری خارجی و ضعف در انتقال فناوری باعث شده که نوسازی صنعتی بسیار کند پیش برود. درحالی‌که ترکیه، ایران، مصر و بنگلادش با همکاری برندهای اروپایی و آسیایی توانسته‌اند خطوط کامل دیجیتال راه‌اندازی کنند، بسیاری از تولیدکنندگان ایرانی حتی امکان تأمین قطعات به‌روز را ندارند.

SMEهای نساجی ایران؛ گرفتار چالش‌های ساختاری

بیش از ۸۰ درصد صنعت نساجی ایران را واحدهای کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند. این واحدها ستون تولید کشور هستند اما اغلب کمترین دسترسی را به حمایت‌های مالی، تسهیلات نوسازی، مشاوره فناوری، آموزش نیروی انسانی و مشوق‌های صادراتی دارند.

در کشوری که سیاست صنعتی کارآمد دارد، این واحدها موتور محرک تولید هوشمند محسوب می‌شوند؛ اما در ایران، SMEها با هزینه‌های انرژی، ضعف بازار داخلی، نبود برنامه‌های حمایتی و نوسانات اقتصادی درگیر می‌شوند. در چنین فضایی، نه‌تنها سرمایه‌گذاری در تکنولوژی جدید غیرممکن است، بلکه حتی نگهداشت سطح تولید نیز دشوار می‌شود.

آینده صنعت نساجی ایران؛ فرصت یا تهدید؟

با وجود تمام چالش‌ها، نساجی ایران همچنان یکی از معدود صنایعی است که قابلیت تبدیل‌شدن به یک «پیشران توسعه صنعتی» را دارد. بازار بزرگ داخلی، مهارت تاریخی نیروی کار، سهم قابل‌توجه در اشتغال و امکان رشد صادرات به منطقه، نقاط قوتی هستند که نباید نادیده گرفته شوند.

اما برای بهره‌برداری از این فرصت‌ها نیاز به یک تغییر بنیادین در سیاست‌گذاری صنعتی است؛ تغییری که بتواند نساجی ایران را به سمت تولید هوشمند، دیجیتال‌سازی و افزایش بهره‌وری هدایت کند.

چه باید کرد؟ ۵ اصلاح ضروری برای نجات و تحول صنعت نساجی

۱. تدوین نقشه راه ملی برای تولید هوشمند نساجی

این نقشه باید با مشارکت تولیدکنندگان، دانشگاه‌ها، برندها و متخصصان تدوین شود و شامل زمان‌بندی و ابزارهای اجرایی باشد.

۲. ایجاد بودجه نوسازی ماشین‌آلات با مدل‌های حمایتی هدفمند

نساجی ایران به فوریت نیازمند جایگزینی ماشین‌آلات فرسوده و ورود تکنولوژی‌های Industry 4.0 است. این کار باید از طریق وام کم‌بهره، لیزینگ صنعتی و مشوق‌های مالیاتی انجام شود.

۳. تقویت همکاری‌های بین‌المللی

انتقال فناوری بدون ارتباط جهانی ممکن نیست. ایجاد مسیرهای مطمئن برای مشارکت خارجی می‌تواند جهش نساجی ایران را رقم بزند.

۴. آموزش نیروی کار برای عصر دیجیتال

کارخانه هوشمند بدون اپراتور هوشمند معنا ندارد. آموزش‌های تخصصی برای کنترل کیفیت دیجیتال، اتوماسیون، طراحی سه‌بعدی و تحلیل داده ضروری است.

5. حمایت واقعی از SMEها

بدون توانمندسازی واحدهای کوچک و متوسط، هیچ تحول صنعتی موفق نخواهد شد.

جمع‌بندی: اگر امروز اقدام نکنیم، فردا دیر است

تجربه جهان نشان می‌دهد که کشورهایی که از صنعت نساجی خود محافظت و پشتیبانی نکردند، بعدها برای بازگشت به زنجیره ارزش جهانی با هزینه‌های سنگینی مواجه شدند. ایران هنوز فرصت دارد تا با اصلاحات سیاستی، سرمایه‌گذاری هدفمند و پذیرش تکنولوژی‌های نوین، نساجی را به جایگاه واقعی خود بازگرداند.

اما این فرصت محدود است و هر سال تأخیر، بخشی از بازار داخلی و خارجی را از دسترس خارج می‌کند. صنعت نساجی ایران می‌تواند دوباره به یکی از موتورهای اشتغال، صادرات و نوآوری تبدیل شود—به شرطی که سیاست‌گذاری صنعتی کشور، نگاه خود را از گذشته جدا کرده و به سمت آینده‌ای هوشمند، رقابتی و دیجیتال حرکت کند.