سقوط صادرات فرش دستباف به زیر ۴۰ میلیون دلار؛ میراث اصیل ایرانی در معرض فراموشی

پژواک کارفرما -مدیر عامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های فرش دستباف ایران

صادرات فرش دستباف ایران به کمتر از ۴۰ میلیون دلار در سال رسیده است؛ رقمی که در مقایسه با گذشته افتی چشمگیر داشته و زنگ خطری جدی برای آینده این صنعت کهن، اشتغال پایدار و حفظ میراث فرهنگی کشور محسوب می‌شود.

عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های فرش دستباف ایران و رئیس کمیسیون فرش و صنایع‌دستی اتاق تعاون ایران، با اشاره به این کاهش بی‌سابقه گفت:

«فرش دستباف، تنها یک کالای مصرفی یا تزئینی نیست، بلکه نماد هویت، فرهنگ، هنر و اصالت ایرانی است. این هنر-صنعت در سال‌های گذشته نقشی مهم در اقتصاد کشور و ایجاد اشتغال، به‌ویژه در مناطق محروم و روستایی داشته است. اما اکنون در یکی از سخت‌ترین مقاطع تاریخی خود قرار دارد؛ تولید کاهش یافته، صادرات سقوط کرده و صدها هزار بافنده یا بیکار شده‌اند یا به مشاغل دیگر روی آورده‌اند.»

به گفته بهرامی، در دهه ۱۳۷۰ صادرات فرش دستباف ایران به بیش از ۱.۵ میلیارد دلار در سال می‌رسید و حدود ۳۵ درصد از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌داد. آن زمان بیش از ۱۷۰۰ تعاونی فعال در سراسر ایران فعالیت داشتند و صدها هزار بافنده از این راه امرار معاش می‌کردند. اما امروز صادرات به کمتر از ۴۰ میلیون دلار سقوط کرده است؛ یعنی یک دهم صادرات دهه ۱۳۹۰ و یک چهلم دهه ۷۰. همچنین تعداد تعاونی‌های فعال به کمتر از ۵۰۰ مورد کاهش یافته که بسیاری از آنها نیز با حداقل ظرفیت کار می‌کنند.

او دلیل این افول را مجموعه‌ای از مشکلات اقتصادی، قانونی و مدیریتی دانست که بدون اقدامات فوری، می‌تواند به نابودی کامل این صنعت، به‌ویژه در بخش تعاون، منجر شود.

علل گرایش به فرش ماشینی

بهرامی، یکی از مهم‌ترین عوامل افت بازار داخلی فرش دستباف را گرایش مصرف‌کنندگان به فرش ماشینی عنوان کرد و افزود: «قیمت پایین‌تر، دسترسی آسان‌تر، تبلیغات گسترده، تغییر ذائقه نسل جدید به سمت دکوراسیون مدرن، و نبود برنامه‌های مؤثر فرهنگی و آموزشی برای ترویج فرش دستباف، همگی در این روند مؤثر بوده‌اند.» به گفته او، ضعف طراحی‌های متناسب با سلیقه روز و بی‌توجهی به ظرفیت جوانان تحصیل‌کرده این حوزه، از دیگر عوامل عقب‌ماندگی این صنعت است.

چالش‌های ساختاری و قانونی

مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های فرش دستباف ایران با اشاره به موانع جدی این حوزه گفت: «قانون بیمه قالیبافان به طور کامل اجرا نشده و بسیاری از بافندگان بدون پشتوانه بیمه‌ای کار می‌کنند. تورم، نوسانات ارزی و افزایش شدید قیمت مواد اولیه، سودآوری تولید را از بین برده است. بسیاری از تعاونی‌ها به دلیل بدهی بانکی یا نبود سرمایه در گردش از فعالیت بازمانده‌اند.»

او همچنین اجرای مصوبه تعهد ارزی را یکی از موانع اصلی صادرات دانست و توضیح داد: «الزام صادرکنندگان به بازگرداندن ارز صادراتی به سامانه نیما، بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های خاص صادرات فرش دستباف، باعث توقف بخش قابل‌توجهی از صادرات شده است.» ضعف بازاریابی بین‌المللی، حضور کمرنگ در نمایشگاه‌های جهانی و عدم به‌روزرسانی برند ملی «فرش ایران» از دیگر مشکلاتی است که به گفته او، ایران را از رقابت جهانی عقب نگاه داشته است.

فرصت‌های از دست‌رفته

بهرامی یادآور شد که فرش دستباف مزایای منحصر به‌فردی دارد: ایجاد اشتغال خانگی برای خانواده‌ها به‌ویژه زنان سرپرست خانوار، تولید با الیاف طبیعی و رنگ‌های گیاهی بدون آسیب به محیط‌زیست، ارزش ارزی چندین برابر نسبت به فرش ماشینی، و روایت‌گری فرهنگ و تاریخ اقوام ایران‌زمین. همچنین فرش دستباف، برخلاف فرش ماشینی، حساسیت‌زا نیست و پس از پایان عمر مصرفی، به محیط‌زیست بازمی‌گردد.

راهکارهای احیا

وی پیشنهاد کرد: «قانون تعهد ارزی برای فرش دستباف باید بازنگری شود، بیمه قالیبافان به‌طور کامل و بدون تبعیض اجرا گردد، و این محصول از قوانین عمومی صادرات مستثنا شود. دولت باید با ارائه تسهیلات کم‌بهره، تأمین مواد اولیه ارزان و آموزش‌های به‌روز، تعاونی‌ها و کارگاه‌های تولیدی را احیا کند.»

بهرامی تأکید کرد که برندسازی، طراحی نوآورانه و تبلیغات جهانی متناسب با سلیقه روز، می‌تواند برند «فرش ایران» را دوباره در بازارهای جهانی درخشان سازد. همچنین حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و تقویت دیپلماسی تجاری، لازمه بازگشت به جایگاه شایسته این صنعت است.

او در پایان گفت: «فرش دستباف، نه تنها یک محصول هنری یا صادراتی، بلکه بخشی از روح فرهنگی ایران است. بی‌توجهی به آن به معنای از دست دادن هزاران شغل و صدها سال میراث فرهنگی است. با نگاه ویژه تصمیم‌گیران، فرش ایرانی می‌تواند دوباره به جایگاه تاریخی خود بازگردد و سهم مهمی در شکوفایی اقتصادی کشور ایفا کند.»

برای مشاهده جدیدترین اخبار صفحه اینستاگرام مجله نساجی کهن را دنبال کنید.