سقوط نگران‌کننده صنعت فرش دستباف ایران؛ ضرورت اقدام فوری

فرش دستباف ایران که روزگاری نگین صادرات غیرنفتی و نماد جهانی میراث فرهنگی کشور بود، امروز یکی از بحرانی‌ترین دوران‌های خود را تجربه می‌کند. کاهش شدید تولید، سقوط صادرات و خروج هزاران بافنده از این حرفه، نه تنها آینده یک سنت چندصدساله را تهدید می‌کند، بلکه منبع مهمی از درآمد برای روستاها و جوامع محلی را نیز در معرض خطر قرار داده است.

از اوج جهانی تا افت تاریخی

در دهه‌های گذشته، صادرات فرش دستباف ایران سالانه بیش از یک‌ونیم میلیارد دلار ارزش داشت و سهم بزرگی از درآمدهای غیرنفتی کشور را تأمین می‌کرد. اما اکنون این رقم به کمتر از ۴۰ میلیون دلار رسیده است؛ رقمی ناچیز در مقایسه با گذشته. همچنین شمار تعاونی‌های فعال قالیبافی به شدت کاهش یافته و بسیاری از آن‌ها به دلیل مشکلات مالی، کمبود بازار و نبود حمایت دولتی، تنها با حداقل ظرفیت فعالیت می‌کنند.

تغییر ذائقه در بازار داخلی

بازار داخلی نیز با تغییرات قابل توجهی روبه‌رو شده است. مصرف‌کنندگان بیش از گذشته به سمت فرش‌های ماشینی گرایش پیدا کرده‌اند. قیمت پایین‌تر، دسترسی گسترده‌تر، تبلیغات پرقدرت و تغییر سلیقه نسل جوان در دکوراسیون از عوامل اصلی این روند است. در مقابل، نبود برنامه‌های مؤثر برای معرفی و ترویج فرش دستباف، تقاضا برای این محصول را بیش از پیش کاهش داده است.

چالش‌های ساختاری و موانع سیاستی

کارشناسان دلایل متعددی را برای رکود صنعت فرش دستباف برمی‌شمرند:

• اجرای ناقص بیمه قالیبافان که بسیاری را بدون امنیت شغلی و مزایا رها کرده است.
• افزایش هزینه مواد اولیه و نوسانات ارزی که تولید را غیراقتصادی کرده است.
• نبود حمایت مالی کافی از تعاونی‌ها که اغلب با بدهی یا کمبود سرمایه در گردش مواجه‌اند.
• محدودیت‌های صادراتی از جمله الزام به بازگشت ارز، که با ماهیت خاص صادرات فرش دستباف همخوانی ندارد.
• ضعف در بازاریابی بین‌المللی و حضور کم‌رنگ ایران در نمایشگاه‌ها و معرفی برند جهانی فرش.

ظرفیت‌های مغفول و مزایای پایداری

با وجود بحران، فرش دستباف همچنان یکی از ارزشمندترین و پایدارترین صادرات ایران است. استفاده از الیاف طبیعی و رنگ‌های گیاهی آن را به محصولی سازگار با محیط‌زیست و ضد حساسیت تبدیل کرده است. علاوه بر ارزش افزوده بالا در صادرات، این صنعت اشتغال خانگی گسترده‌ای برای زنان به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌درآمد فراهم می‌کند.

ضرورت یک برنامه نجات

صاحب‌نظران تأکید دارند که برای احیای این صنعت، تدوین و اجرای یک برنامه جامع ضروری است؛ از جمله:

• بازنگری در مقررات ارزی متناسب با شرایط خاص صادرات فرش دستباف.
• اجرای کامل بیمه قالیبافان بدون استثنا.
• اعطای تسهیلات کم‌بهره و تأمین مواد اولیه ارزان برای تعاونی‌ها و کارگاه‌ها.
• به‌روز کردن طراحی و برندینگ در هماهنگی با سلیقه جهانی همراه با حفظ هویت فرهنگی.
• گسترش حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و تقویت دیپلماسی فرش.

رکود صنعت فرش دستباف ایران صرفاً یک مسئله اقتصادی نیست؛ بلکه تهدیدی جدی برای میراث فرهنگی کشور به شمار می‌رود. اگر اقدام فوری صورت نگیرد، هزاران شغل، سنت‌های هنری چندصدساله و یکی از مهم‌ترین برندهای صادراتی ایران از دست خواهد رفت. با این حال، در صورت حمایت هدفمند و حضور فعال در بازارهای جهانی، فرش دستباف ایرانی همچنان می‌تواند جایگاه اصیل خود را به‌عنوان محصولی لوکس و پایدار در جهان بازیابد.

برای مشاهده جدیدترین اخبار صفحه اینستاگرام مجله نساجی کهن را دنبال کنید.