چطور صنعت فرش ماشینی طراحان فرش را فراری می دهد؟

سرزمین ایران هنوز هم در جهان به نام فرش شناخته می شود و همواره فرش ایرانی زبانزد خاص و عام بوده و هست. اما چیزی که فرش ایرانی را در همه جای جهان صاحب ارج و قرب کرده است علاوه بر دوام و ماندگاری و نوع بافت و مواد اولیه نوع طراحی منحصر به فرد آن است.

در واقع شاید اساسی ترین عامل در جذب همگان به فرش ایرانی هم همین رنگ و طرح بی نظیر آن باشد چرا عامه مردم قبل از اینکه جنس نخ و تار و پود و نوع بافت را بشناسند از را چشم و دیدن طرح فرش با آن رابطه برقرار می کنند. بخشی از طرح و نقش ایرانی یاد دادنی و یاد گرفتنی است اما بخش مهمی از آن چنین خاصیتی ندارد و از روح و روان و ذوق ذاتی بافنده و طراح نشات می گیرد. بخشی از هنر طراحی فرش ایرانی به صورت اکادمیک وجود دارد و مدیون اساتید و بزرگان طراحی فرش ایرانی به ویژه اساتید فرش دستباف بوده است که این وظیفه خطیر را تا کنون بر دوش کشیده اند.

به عقیده اغلب کارشناسان طراحی فرش، امروزه کمتر می توانیم سراغی از طرح های بدیع و خلاقانه ای را بگیریم که نسل ها و اساتید قدیمی تر طراحی فرش از خود به جای گذاشته اند و گویی کمتر طراحان به سمت خلاقیت و خلق آثار بدیع می روند.

با افزایش نیاز به فرش در ایران و ماشینی شدن بافت فرش به طور ناخودآگاه رد پای طرح های فرش دستباف در فرش های ماشینی نیز پدیدار شد و با آمدن کامپیوتر و فتوشاپ و نرم افزارهای طراحی فرش، دیگر طراحی فرش به ظاهر آنقدر سخت و دشوار نبود که ماه ها استاد کار فکر و چشم و هنر و خلاقیت خود را درگیر کند و شاگردان رنگ و رتوش کنند و … برخی تصور کردند طراحی فرش در حد چند کلیک با نرم افزارهای طراحی فرش تنزل پیدا کرده و هرکسی که قدری ادیت عکس و فتوشاپ بلد باشد می شود طراح فرش! از این رو بود که تعداد طراحان فرش و یا به عبارت بهتر ادیتورهای فرش به صورت قارچی زیاد شده و بازار طراحی فرش به بازار مکاره ای تبدیل شد که هم فضای کاری را برای طراحان واقعی و هنرمند سخت کرد و هم شرکت های تولید کننده را سردرگم.

نبود قانون کپی رایت در ایران و کپی کاری شدید، طراحان هنرمند بی انگیزه را نیز کم کم به سمت کم کاری و چسباندن گل و برگ و حاشیه یک فرش به لچک و ترنج فرش دیگر سوق داد و طرح های فرش به یک سمفونی بی هارمونی و خسته کننده تبدیل شد که هنوز هم در بسیاری از طرح های فرش ماشینی موجود در بازار این نا همخوانی و نازیبایی بصری چشم طراحان و کارشناسان این حرفه را آزار، و کم کم سلیقه خریدار را نیز به قبول هر طرح عجیب و غریبی عادت می دهد.

پس از چند سال طراحان واقعی و هنرمند که از فرش دستباف به دلیل شرایط مالی بهتر به فرش ماشینی کوچ کرده بودند و طراحان ماشینی با اصالت توانستند با تلاش فراوان و خون دل های بسیار تفاوت خود را با ادیتورها و کپی کاران بی ذوق مشخص کنند و عیار خود را به شرکت های تولید کننده که دنبال کارهای خوب و هنرمندانه بودند اثبات کنند و بحث فروش طرح های اورجینال (یعنی طرحی که طراح آن را ویژه یک شرکت خاص طراحی و آماده می کند و نسخه دومی از آن را به شرکت دیگری نمی فروشد) و طرح های غیر اورجینال (که طراح می تواند با آگاهی خریداران آنرا به افراد مختلفی بفروشد) پیش کشیده شد که قطعا تفاوت قیمتی زیادی بین این دو وجود دارد. اما با وجود به راه افتادن بحث طرح های اورجینال و افزایش نجومی دستمزد برخی طراحان اما هنوز هم جامعه طراحی فرش آنچنان که باید و شاید جان نگرفت و آنقدر شرایط سخت و سخت تر شد که طراحان فرش به فکر پیداکردن ستاره بخت و اقبال خود در سایر کشورهای صاحب صنعت فرش ماشینی افتادند و اینجا بود که شرایط بد اقتصادی و اجتماعی در ایران نیز مزید بر علت شد و طراحان فرش ماشینی شروع به کوچ از ایران کردند.

قطعا اولین و بهترین گزینه برای طراحان فرش ایرانی کشور ترکیه بود. هم اینکه از نظر فرهنگی و مسافت نزدیک ایران است و هم شرکت های تولیدی فرش ماشینی بسیار زیادی در ترکیه به دنبال طراحان ایرانی و کارهای کلاسیک هستند. ترکیه به عنوان بزرگترین تولیدکننده و صادر کننده فرش ماشینی در جهان بیش از ۲ میلیارد صادرات فرش ماشینی دارد و با توجه به مشکلات شرکت های ایرانی در بخش صادرات و تحریم به شدت به دنبال پر کردن جای خالی ایران در بازارهای جهانی هستند به ویژه در بخش فرش های کلاسیک ایرانی که بزرگترین ضعف ترک هاست در حالی که در طرح های مدرن بسیار موفق هستند.

اما چه عواملی کوچ طراحان فرش ماشینی و علاقه آنها به تاسیس دفتر و شرکت در ترکیه را افزایش داده است؟ اگر عواملی چون سخت شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی در ایران، عدم ارتباط شرکت های ایرانی با بازار جهانی، تفاوت دستمزدهای ریالی در ایران و دلاری در ترکیه و … را کنار بگذاریم اما نقش منفی شرکت های تولیدکننده فرش ماشینی در این بین بسیار پررنگ تر است.

یکی از طراحان شناخته شده صنعت فرش ماشینی در مورد به مهری های تولیدکنندگان فرش ماشینی به طراحان فرش ماشینی می گوید: به عقیده من صنعت فرش ماشینی و اغلب کارخانه داران به فکر سود و کسب درآمد به هر طریقی هستند. از طرفی هر خط خطی را به نام طرح جدید فرش ماشینی تولید می کنند و از سوی دیگر به راحتی و بدون خجالت و شرم، از کپی کاران نامی و شناخته شده طرح کپی و ارزان می خرند و از طراحان واقعی و هنرمند نیز انتظار دارند طرح های اورجینال و آفرینش های جدید را به قیمت طرح های کپی و کلاژ شده ارائه دهند و از این طریق به دنبال بی ارزش کردن کار طراحان هنرمند هستند.

متاسفانه جو عمومی حاکم بر این صنعت این چنین است و تعداد معدود شرکت هایی که واقعا به طراح و طراحی اهمیت می دهند را نیز در خود حل کرده است. از طرف دیگر طراحان فرش در ایران برای یک طرح اورجینال و یا یک کلکسیون فرش پس از ساعت ها چانه زنی با تولید کننده بر سر قیمت و شکسته شدن قیمت باید برای گرفتن پول خدمات خود ماه ها بدود تا آیا به پول خود برسد یا نه؟ اما در ترکیه می تواند بابت طرح های خوب و اورجینال به راحتی چندین برابر را نقدا دریافت کند. حتی برخی تولید کنندگان تا آنجا پیش رفته اند که به طراح می گویند طرح را به صورت رایگان در اختیار ما بگذار تا بافته شود و اگر فروش رفت فقط پول طراحی را پرداخت می کنیم و آنقدر انصاف هم ندارند که سهم یا بخشی از فروش را به طراح بدهند.

یکی دیگر از طراحان فرش ماشینی که در استانبول دفتر طراحی تاسیس کرده است می گوید: در حال حاضر با یکی از شرکت های فرش ماشینی به نام در ترکیه در حال کار هستیم هرچند که در همه جا مسایل مالی و پرداختها ممکن است دچار بدقولی ها یا تاخیرهایی شود اما به مراتب دریافت حق الزحمه های طراحی فرش در ترکیه نسبت به ایران راحت تر و بهتر است. به دلیل صادرات بالای شرکت های ترکیه ای و به روز بودن و اتصال به بازارهای جهانی شرکت ها دارای چرخش بالایی در طرح های و تنوع بالایی هستند و حاضرند تا ارزش واقعی طرح های خوب و اورجینال را پرداخت کنند.

همچنین ارتباط گسترده شرکت های ترکیه ای با خریداران اروپایی و آمریکایی همواره طراحان فرش را به خلق طرح های جدید و به روز مانند وینتیج ، مدرن، آوانگارد و … تشویق می کند در حالی که این گونه طرح ها در ایران به دلیل محدود بودن و بسته بودن بازار چندان مصرفی ندارد و همواره از طراح یک سری طرح های محدود خواسته می شود.

یکی از دلایل حضور موفق ترک ها در بازار فرش ماشینی جهان نیز اهمیت بیشتر به طراحی است. اما در گشتی که در بازار فرش استانبول میزدم به صورت اتفاقی و به واسطه یکی از اساتید و دوستان قدیمی خود در ایران با یک خانم طراح فرش دستباف آشنا شدم. ایشان که حدود ۶ ماه است در یک شرکت فروش فرش های دستباف کهنه و آنتیک مشغول کار طراحی و مرمت حرفه ای فرش های آنتیک و نفیس می باشد در مورد علت حضور خود در ترکیه می گوید: من در ایران در بخش طراحی و مرمت فرش دستباف تجربه خوبی داشتم و افتخار شاگردی بسیاری از اساتید مهم و برجسته این هنر را داشته ام اما متاسفانه پس از ماه ها رفت و آمد بی نتیجه در بازار فرش تهران و تحمل نگاه های سنگین و بی تفاوت تولیدکنندگان فرش دستباف ایران برای ادامه کار در بخش طراحی و مرمت، با توجه به دانش خود به فکر حضور در بازار کار فرش دستباف در آلمان یا ترکیه افتادم و به دلیل سهل الوصول بودن و مزایای بیشتری که کشور ترکیه داشته اینجا امدم و در همان چند روز اول در بازار فرش استانبول وقتی از سوابق و اساتیدی که نزد آنها مرمت و طراحی فرش را آموخته بودم گفتم از طرف یکی از آنها با این جمله مواجه شدم که ما اجازه نمی دهیم شاگرد این اساتید از بازار فرش استانبول بیرون برود. در حال حاضر فرش های متعدد دستباف آنتیک و قدیمی که از سراسر جهان برای ما ارسال می شود را از نظر نقشه و طرح بررسی و ترمیم کرده و جهت خرید توریست های بسیار زیادی که هر روز به اینجا می آیند آماده می کنیم.

عدم حمایت تولیدکنندگان از طراحان خلاق ایرانی و تضعیف جایگاه آنها و دادن بهای بیشتر به کارهای کپی و بی اصالت به بهانه ارزان بودن غرور طراحان هنرمند را شکسته و هنر انها را تحقیر کرده است تا جایی که حتی طراحانی که تا به حال به دلیل عرق ملی و میهن پرستی نمی خواستند آب به آسیاب رقیب بریزند و هنر ناب خود را در خارج از مرزهای ایران خرج کنند نیز در حال مهاجرت و یا تاسیس دفتر طراحی در ترکیه هستند. به هر حال به نظر میرسد تنها کسی که در نهایت در این بین ضرر می کند خود تولید کنندگان فرش هستند چرا که طراحان واقعی می توانند به راحتی و با قیمتی بهتر هنر خود را به طالبان آن در خارج از کشور بفروشند و در نهایت تولیدکنندگان فرش ماشینی می مانند و یک مشت کپی کار بی هنر که معلوم نیست چه بلایی بر سر نقش و طرح فرش ماشینی و سلیقه مشتری می آورند.

نگارش‭: ‬بهنام‭ ‬قاسمی

[instagram-feed]