گزارشی از بازار فرش تبریز؛ مظفریه پیر می شود اما از رونق نمی افتد

دالانی بزرگ و مسقف که با آجرهای منظم  و در هم تنیده ، پنجره های ممتد با چارچوب های چوبی سفید رنگ که در دو طبقه به چشم می خورند و به واسطه آن دو پلکان در زاویه هر  دالان  به یکدیگر متصل می شوند و آن دو دروازه چوبی در ابتدا و انتهای سرا که امروز برای گردشی کوتاه در سرای « مظفریه»  بازار تبریز به روی ما گشوده شده است.

فرش آذربایجان؛ یادگار مکتب تبریز

آذربایجان از دیرباز به سبب شرایط جغرافیایی یکی از مراکز دامپروری در کشور به شمار می رفته ؛ از این رو امکان تولید پشم و ابریشم که مواد اولیه قالی بافی و فرش بافی محسوب می شود در آن جا محیا بوده است و به واسطه آن قالی بافی و فرش بافی در آن جا آنچنان رونق یافته است که امروز شاهد نمونه های بی رقیب از فرش ها و قالیچه های این امنطقه جغرافیایی هستیم.آذربایجان به واسطه ظهور کتب هنری تبریز پس از مکتب هرات در دوران اوج تمدن اسلامی(قرن سوم تا هفتم ه. ق) از جایگاهی خاص در هنر این مرز بوم قرار دارد؛ از این رو  فرش بافی و قالی بافی در این استان به یک هنر بومی و  اصیل تبدیل شده است.

بافت فرش ها و قالی ها در آذربایجان به شیوه لول بافت، دو پود، بر دار عمودی، به وسیله قلاب در ۲۴تا ۱۱۰ رج  بافته می شود که این شیوه موسوم به بافت ترکی است. یکی از ویژگی های فرش دستباف تبریز و آذربایجان  که آن را از سایر نقاط دنیا متمایز می ساز د نقشه ها و طراحی بی نظیر این فرش است که دارای ریشه های غنی در مکتب تبریز است. چشم نواز ترین و شاید شناخته شده ترین نقشه های فرش آذربایجان  عبارتند از : مستوفی،اسلیمی ترنج دار،اسلیمی لچک دار،ترنج، نقش ماهی یا هراتی،گلدانی،میناخانی،درختی،طرح باغی یا گلستانی و شکارگاه  است. یکی دیگر از ویژگی های برجسته که در نقشه های تبریز ابداع و خلاقیت بی مرز در رنگ آمیز است که شامل نمایش عمق یا پرسپکتیو، رعایت هارمونی،توجه به سایه روشن، دورگیری و زیرخاکی یا عتیقه نمایی کار است. عمده رنگ های به کار رفته در فرش های تبریز  سرخابی،عنابی،زیتونی، بژ و نخودی است.

قالیبافی را می توان پیشه آذری ها نامید؛ پیشه ای که به سبب وسعت  این ناحیه تنوع نیز یافته است و امروز در آذربایجان نزدیک به ده منطقه شناخته شده با پیشوند قالی یا فرش وجود دارد که هر کدام به فراخور آداب و رسوم و جغرافیای آن ناحیه از یکدیگر متمایز شده اند. هریس شاید معروف ترین نوع از فرش یا قالی های این منطقه باشد، علاوه بر آن لامبران،بیلوردی،مهریوان، اهر و گوران یا گراوان و … دارای فرش هایی با طرح هایی نو و بی نظیر هستند.

نقش تاریخی بازار تبریز در اقتصاد

شاید حدود سه سده قبل که حاج نجفقلی خان دنبلی به بازسازی و توسعه بازار تبریز به عنوان یکی از شاهراه های تجاری ایران و اروپا همت گمارده بود نمی دانست بزرگترین بازارر آسیا را بنا می کند.امروز حدود سه سده است که بازار تبریزی به شکل کنونی آن حیات دارد. در سال ۱۳۵۴ به فهرست آثار ملی و در حدود ۴ سال قبل به فهرست میراث فرهنگی یونسکو نیز افزوده شد. این بازرا کهن سال توانسته ۵۵۰۰ حجره، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ سرا  و ۲۰ باب مسجد را در خود جای داده است. معروف ترین سراها و تیمچه های آن عبارتند از:تیمچه حاج رحیم،دالان خونی،سرای  کو چک و بزرگ شاهزاده،سرای دباغانی، سرای قدیم سید حسن، سرای میانه سید حسن،بازرا بلور فروشان، بازار صادقیه،بازار عباچی و  بازار مظفریه و … می شود.

بازار مظفریه از آن جهت مهم و حیاتی به شمار می رود که محل عرضه یکی از محصولات اصیل و دیرپای آذربایجان یعنی فرش است. این بازار در ایام ولیعهدی مظفرالدین شاه در تبریز که در آن زمان پایتخت ثانی یا شهر ولیعهد نشین محسوب می شد به همت حاج شیخ جعفر قزوینی افتتاح شد و به دلیل ارادت به مظفرالین شاه «مظفریه» نام گرفت. این تیمچه دارای یک دالان طولانی در دو  طبقه مجزا است و در هر راسته ۱۳ حجره وجود دارد که مجموع حجره های هر طبقه  23 حجره می شود. عمده فعالیت های امروزی این بازار مرمت فرش های دستباف تبریز و یا آذربایجان است.   

اهمیت این بازار تنها با نگاه به گذشته و نقش تاریخی آن در اقتصاد کشور میسر می شود. ایام حکومت صفویان و رونق جاده ابریشم دوران طلایی حیات این بازار است؛ چرا که نزدیک ترین بورس اقتصادی ایران به اروپا به عنوان بازار هدف کالاهای ایرانی از جمله فرش،ابریشم، سنگ و … بود. به علاوه نخستین محل عرضه محصولات اروپایی در کشور محسوب می شده است.  از این رو انچه این بازار را از سایر بازار های سنتی کشور متمایز می سازد تاثیر چشمگیر آن بر اقتصاد کشور در دوره های مختلف تاریخی است؛ تاثیری که به سبب موقعیت جغرافیایی حاصل شده است.

هرچند بازار مظفریه؛ امروز شور و حال و تب و تاب دوران رونق جاده ابریشم  و صدای کارگاه های قالیبافی حاج جلیلی و کهنمویی را ندارد  اما همچنان  شلوغ و پر رفت آمد است. اغلب مراجعان نه خریداران و تاجران بلکه گردشگرانی هستند که  برای گشت و گذار و چرخ زدن در این بازار تاریخی به آن جا آمده تا لحظه های ناب گذشتگان را از میان آجر دیوارها،فروشندگان و تار و پود فرش هایی که اغلب پیر و عتیقه شدند بیابند. البته از میان گردشگران هستند کسانی که علاوه بر بازدید از این بنای بی نظیر , فرش های مندرس و یا مرمت شده و با ارزش  این بازار را من بیتتد و آن ها را راهی خانه های خود می کنند.

گزارش : شیما شعاعی

منبع : شماره ۹ نشریه اتحادیه فرش ماشینی و موکت تهران