هفت سین همسایه ها

مرور آیین های نوروز، آن سوی مرزهای ایران

گروه جهان:نوروز، رسمی کهنه نشدنی است که از دیرگاه سنت جاری ایران زمین بوده و اینک به رسم آنها که در تاریخ می مانند، نسل ها را پیموده و هنوز در سراسر وسعت «ایرانی که بود» برگزار می شود. نوروز و آیین هایش، در ایران، عراق، ترکیه، تاجیکستان، افغانستان، مصر و هر جا که روزی نکوداشت بهار و برآمدن مهر را به روش ایرانی ها دیده یا تجربه کرده اند، جریان دارد. عشق به زیبایی، رمز مانایی نوروز است. همین است که هیچ کس و هیچ چیز نتوانسته آن را پشت غبار رسمی جدید، پنهان کند.

به پای دارنده آتش ها
آنان در آخرین شب سال کهنه، با مشعل های برافروخته بر فراز کوه ها می ایستند، هیمه های بزرگ آتش برپا می کنند و دست در دست یکدیگر، در پیشباز نوروز، پایکوبی و شادمانی می کنند. برای «کردهای عراق» همچون دیگر هم نژادان آنها، بهار یادآور شوریدن «کاوه آهنگر» بر ستم «آژیدهاک» است؛ جوانی که روزگار سترون سیاهی را تاب نیاورد و مردمان را در زیر درفش چرمینش به نبرد با ماردوشی فراخواند که خوراک روز و شامش، مغز سر آدمیان بود. نوروز در «کردستان» نکوداشت سفر از سیاهی تا روشنایی است. به همین انگیزه، کردها ترجیح می دهند نخستین روز از بهار را به نشانه رهایی از ستم و بندگی، به آغوش طبیعت، پناه ببرند. مردم کردستان تحویل سال و آغاز بهار را با روشن کردن آتش که نمادی از سوزاندن بندهای اسارت و کهنگی است، به جشن می نشینند.
آتش نوروزی براساس باورهای کهن باید در بلندترین جایگاه ها بر افروخته شود و کجا سر به فلک کشیده تر از کوه؟
پیوند ریشه دار میان فرهنگ باستانی ایران و کردستان هنگامی روشن تر می شود که به یاد بیاوریم کهن ترین نسخه ترجمه شده «اوستا» به زبان «اورامانی» یادگار ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. کردها از نظر زبان و مذهب به گروه های مختلفی تقسیم می شوند ولی همه آنها نوروز را جشن می گیرند و به آن «نَوْروژ» می گویند. آتش افکنی و نوروز دو رکن اساسی جشن های ملی کردها محسوب می شود. نوروز بزرگ ترین جشن کردهاست و آنها نوروز را جشن کهن کرد می دانند.
مردم کرد زبان دیگری که نوروز را چون «زازا» ها به شکلی خاص برگزار می کنند، «کردهای ایزدی» هستند. آمار دقیقی از جمعیت ایزدی ها که بیشتر آنها با لهجه «کرمانجی» سخن می گویند، در دست نیست اما تخمین زده می شود ۵۰۰ هزار نفر از آنها در عراق زندگی می کنند.
ایزدی ها به فرشته ای به نام «ملک طاووس» باور دارند که به زندگی و حیات آنها در روی زمین نظارت می کند و گاهی نیز از آسمان به زمین می آید. جشن «چهارشنبه سور» در واقع جشن اول سال ایزدی هاست که در بین ملت های دیگر مثل ایرانیان نوروز خوانده می شود ولی ایزدی ها این جشن را سرساله چهارشنبه سور یا «چهارشنبه سرخ» می نامند. این جشن در شب اولین چهارشنبه ماه آوریل که ایزدی ها به آن «نیسان» می گویند، برپا می شود. سنت دیگر این جشن این است که تخم مرغ رنگ می کنند. چراکه شکل تخم مرغ شبیه زمین است و رنگ کردن آن به این معناست که می خواهند دنیا به این رنگ ها باشد و باعث سبزی دشت و صحرا بشود. رسم جالب دیگر ایزدی ها این است که صبح زود سال نو به دشت ها می روند و دست و روی خود را با قطرات شبنم مسح می دهند و باور دارند که اگر کسی مریض باشد با این کار بیماری اش شفا می یابد.

نوروز را جشن می گیرم؛ پس هستم
«آتاتورک» بنیان گذار ترکیه نوین، از بیخ و بن منکر وجود ملیت های غیرترک در این کشور بود. براساس ایدئولوژی که او بنیان نهاد و تا همین اواخر، بیش و کم در این سرزمین قرائت رسمی حکومت از کشورداری از آبشخور آن سیراب می شد، انکار هویت همه ملیت های غیرترک ساکن در ترکیه از جمله ارامنه و کردها در دستور کار قرار داشت. آتاتورک و رهروانش با همین رویکرد کردها را «ترکان کوهستانی» می نامیدند. اما کردهای ایرانی ساکن ترکیه برای اجرای این جشن ملی با دولت ترکیه که آنها را تا چند سال پیش از برگزاری نوروز منع می کرد، دست به مبارزه نیز زدند و در نهایت حکومت نژاد پرست ترکیه را از پای درآوردند و آنها را مجبور کردند که نوروز ایرانی را به عنوان جشنی ملی و روزی تعطیل ثبت و شادمانی کنند.
نوروز در ترکیه، خاص نواحی شرقی آن کشور است و از اعیاد ملی کردها محسوب می شود. در شهرهای جنوب شرقی ترکیه، مانند دیاربکر، اورفا، ماراش و مرسین، نوروز مراسم باشکوهی دارد که بیشتر نماینده و منعکس کننده فولکلور مردم آن نواحی است. از ویژگی های آن یکی نواختن پر سر و صدای سورنا و دهل و دیگری ایراد سخنرانی های آتشین در کنار کپه های آتش است. این آیین ها در میدان های بزرگ و اصلی شهرها و روستاها برگزار می شود و جمعیت انبوهی از زن و مرد، در حالی که دست هم را می گیرند، به دور کپه های آتش به رقص و پایکوبی می پردازند. پختن شیرینی های خانگی و غذاهای خاص نوروز از سنت های دیگر مراسم نوروزی است. در غرب آن کشور تا همین اواخر، خانواده های کرد آیین های نوروز را در داخل خانه ها و به طور خصوصی برگزار می کردند، چون اساسا دولت ترکیه منکر وجود یک اقلیت چند میلیونی کرد در آن کشور بود و آنها را «ترکان کوهستانی» می نامید. افزون بر انکار حقوق قومی و فرهنگی آنها، در قوانین اساسی کشور، مردم عادی نیز آنها را غیرخودی و بیگانه می انگاشتند. به طوری که در شهرهای غربی، مانند آنکارا، استانبول و ازمیر، اگر کردی بی احتیاطی می کرد و در کوچه و بازار به زبان مادری خود سخن می گفت، بسیار احتمال داشت که عواقب وخیم آن دامانش را بگیرد. اما از اواسط دهه ۱۹۸۰به این سو و با بالاگرفتن اعتراضات کردها، به ویژه با پیدایش «حزب کارگران کردستان» برگزاری مراسم نوروز در ترکیه نه فقط صورت علنی و آشکار به خود گرفت، بلکه آیین های آن به یک نماد اعتراضی درآمد و به وسیله ای برای ابراز مخالفت با سیاست های دولت تبدیل شد و شکل نوعی پرچم سیاسی گرفت.
از آن پس، هر سال در میدان های شهرها انبوه جمعیت کردان به دور کپه های آتش گرد می آمدند و به سیاست های تبعیض آمیز و شرایط اجتماعی و اقتصادی حاکم بر شرق کشور اعتراض می کردند. به تدریج با افزایش تعداد کپه های آتش و بالاگرفتن شعله های آنها، شعارها هم تندتر شد و گهگاه تمایلات جدایی خواهانه هم در میان آنها به گوش رسید. در زمان نخست وزیری خانم «تانسو چیلر» که مذاکره برای پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا وارد مراحل تازه ای شد، آن اتحادیه در صدر فهرست اصلاحاتی که انجام آنها را از ترکیه خواستار شد، به رسمیت شناختن حقوق اقلیت ها بود. مضافا اینکه یک فرستنده تلویزیون کردی به نام «روژ» که برنامه های آن از اروپا به وسیله ماهواره پخش می شد، دولت ترکیه را ناچار به قبول واقعیت حضور کردها در جامعه کرد و از آن پس آشکار شد یک اقلیت قابل ملاحظه که به علت فقدان آمار رسمی جمعیت آن را بین ۱۲ تا ۱۵میلیون می زنند، در جامعه وجود دارد و این جمعیت عظیم دارای زبان و فرهنگ و آیین های متفاوتی است.
یکی از کردهای شهر مروین ترکیه درباره این مراسم در شهر زادگاهش می گوید: مردم مروین صبح نوروز پوشاک نو یا مرتبی می پوشند و به دیدار همدیگر می روند. بعد همه در میدان بزرگی جمع می شوند و رقص و شادمانی می کنند. در این رقص ها – مانند آنچه در کارناوال های اروپایی معمول است – بعضی هم از نقاب استفاده می کنند (به ندرت). مردم کرد زبان دیگری در ترکیه زندگی می کنند که کردهای «زازا» خوانده می شوند. این مردم بیشتر در آناتولی شرقی ساکنند و زبان شان کردی «زازاکی» است. تقویم کردهای زازا تقویم قدیمی خاصی است که به تقویم امروز میلادی شبیه است. کرد های زازا می گویند که احتمال دارد نام تیره آنها (زازا) از ساسان یا ساسانیان ریشه گرفته باشد.

سوگ سیاوش
«آی بونو گویردن تانری، بو گلینی ده گویرت، آرزوسونا کاما یئتیر، مطلبینه، مورادینا چاتدیر، عهدینی اومیدینی بیتیر» (ای خدایی که این سمنو را بارور کردی این عروس را هم بارور کن، آرزویش را اجابت کن، به خواسته اش برسان، به امیدی که دارد برسان). اگر سال بعد کودکی متولد شود، اسمش را بایرام یا نوروز می گذارند، به میمنت گرفتن حاجت.
سمنو در میان زنانی که بچه دار نمی شوند می گردد و می گردد…
آنها معتقدند نوروز روز دفن سیاوش است. همان زمان که آتش پرستان جسد سیاوش را در دروازه شرقی دفن کردند. آذری ها می گویند: سیاوش پسر کیکاووس به کشور افراسیاب سفر می کند افراسیاب از او به خوبی پذیرایی می کند و حتی دخترش را به عقد او در می آورد. سیاوش هم به یاد سفرش از دیار افراسیاب دیوار بخارا را بنا می کند. ولی دشمنان که از این امر ناخرسند بوده اند میان سیاوش و افراسیاب را بر هم زده به طوری که افراسیاب تصمیم به قتل سیاوش می گیرد و پس از هلاکت سیاوش دستور می دهد جناره اش را روی کنگره های دیوار بخارا قرار دهند. آتش پرستان جسد او را برداشته و در قدمگاه دروازه شرقی دفن می کنند و مرثیه های بسیاری در وصف سیاوش و مرگش می سرایند و این مرثیه ها بین مردم گسترش یافته و آتش پرستان در همین سیاوش مرثیه ها روز دفن سیاوش را نوروز می نامند.
آذری ها از نوروز روایت ها دارند اما بازگویی آنها را برایشان ممنوع کردند اما در زمان شوروی سابق، مردم در چارچوب محیط خانواده و محل زندگی توانستند این عید را زنده نگه دارند. دولت شوروی در زمینه زبان و فرهنگ ملی به دلیل التفاتی که به زعم خود نشان داده بود سعی داشت تا تاریخ و فرهنگ هزار ساله، آداب و رسوم و اعتقادات دینی مردم را به صورت حساب شده از میان بردارد. در آن زمان همه آداب و رسوم تاریخی و اعیاد از جمله عید نوروز به عنوان میراث مضر گذشتگان تبلیغ و اعیاد جدید و ساختگی شوروی جایگزین آنها می شد.
اول ژانویه، نخستین روز سال میلادی به عنوان جشن عمومی مردم برگزار می شد و عید نوروز به عنوان باقیمانده دین و ارتجاع معرفی می شد. اما در نهایت پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ عید نوروز از خانه ها به محله ها و سپس به میادین شهر ها گسترش یافت و تبدیل به یک آیین و مراسم رسمی شد.
آذری ها حالاحق دارند «نوروز» برگزار کنند. هر اندازه که روایت هاشان از نوروز زیباست، مراسم شان دلنشین تر و خاطره برانگیزتر؛ چینش هفت سین، انداختن کلاه پوستین به درها، آویزان کردن کیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست تحفه عید…
مردم جمهوری آذربایجان به واسطه اعتقادات شدید به آیین و مراسم نوروز برای با شکوه تر انجام شدن این جشن، تدارک ویژه ای می بینند. در آذربایجان رسم بر این است پیش از رسیدن نوروز پوشاک نو خریده، به خانه و حیاط سر و سامان داده، فرش و پلاس نو بافته و به استقبال نوروز می روند. پایان نوروز در آذربایجان بر خلاف ایران مراسم سیزده بدر نیست و تنها روز ۲۱ مارس تعطیل است، اما حال و هوای نوروز روزها ادامه می یابد.

نوروز در کرانه نیل
رود نیل طغیان کرده و زمین های اطراف خود را سیراب می کند، روندی که هر سال تکرار می شود و نوید فرارسیدن نوروز یا همان نیروز در مصر است. مردمانش می گویند این همان روز آغاز خلقت است. مصریان در آن روز شادی کرده، آتش می افروزند و آب بر روی یکدیگر می پاشند و مردم شام نیز همین آیین را در اول ماه نیایش که یکی از ماه های رومی است، برگزار می کنند. جشن «نیروز» قبطیان مصر، هر ساله در اول پاییز برگزار می شود و روز آغاز سال در تقویم قبطیان است. نیروز با نوروز ایرانی از نظر زمان برگزاری تفاوت هایی دارد ولی در اصل و ریشه با آن یکسان است. مصریان جشن نوروز را از ایرانیان گرفته و با همان نام و آداب و سنن برگزار می کنند. «هرودوت» معتقد است مصریان باستان نخستین کسانی بوده اند که سال را به ۱۲ ماه تقسیم کرده و به پایان آن پنج روز اضافه کردند.

چله نوروزی
«سمنک در جوش، ما کفچه زنیم، دیگران در خواب، ما دفچه زنیم!» صدا در کوچه و خیابان های کابل شنیده می شود. زن ها در مراسم جشن شب نوروز برای پخت سمنو هستند. از اواخر عصر تا صبح روز بعد…
سمنو باید در کنار هفت میوه باشد تا سفره نوروزی افغانی ها کامل شود. در افغانستان به جای هفت سین مردم به آماده کردن هفت میوه می پردازند. هفت میوه چیزی شبیه به سالاد میوه است که از هفت نوع میوه خشک مختلف تشکیل شده. این هفت میوه عبارتند از: کشمش، سنجد، پسته، فندق، قیسی (زردآلوی خشک) و گردو یا آلو. مردم برای روزهای نوروز به ویژه شب سال نو اقدام به پخت غذاهای خاصی می کنند. معمولاسبزی پلو در این شب پخته می شود. نانوایی ها نیز در این روزها نوعی کلوچه می پزند که به آن کلوچه نوروزی می گویند و فقط در نوروز پخته می شود. اگرچه نوروز برای افغانی ها هم با برگزاری مراسم سیزده بدر پایان می یابد اما مراسم بر جای مانده از این عید بیش از یک ماه همچنان ادامه دارد مراسمی چون جشن گل سرخ. جشن گل سرخ (میله گل سرخ) یک جشن خاص است که در مزار شریف در ۴۰ روز اول سال و به مناسبت روییدن گل های سرخ اجرا می شود و در طول این ۴۰ روز مردم از همه جا برای حضور در این جشن به مزار شریف می آیند. این مراسم به طور همزمان با مراسم جهنده علی (یا ژنده علی) انجام می شود. مراسم جهنده علی، مراسمی خاص دینی است که به مناسبت خلافت علی ابن ابی طالب (ع) در مسجد مقدس این شهر که بر اساس روایت هایی گفته می شود آرامگاه این امام است اجرا می شود. این مراسم با برافراشتن یک علم (که ترکیب رنگ آن به درفش کاویانی شباهت دارد و به آن ژنده سخی می گویند) در حرم منسوب به امام علی(ع) و در اولین روز سال اجرا می شود. جشن گل سرخ برای ۴۰ روز در دشت های لاله و حرم ادامه می یابد.

روزنامه شرق ، شماره ۱۴۹۲ به تاریخ ۲۸/۱۲/۹۰، صفحه ۷ (جهان)